تاریخ چیست؟

MaRjAn · 9/3/23

تاریخ (به یونانی: ἱστορία) مفهومی انتزاعی است که دست کم دو معنا از آن برداشت می‌شود؛ گاه ناظر به رخدادهای گذشته و گاه معطوف به پژوهش و بررسی رویدادها است؛ بنابراین، هم به علم و هم به موضوع آن، تاریخ گفته می‌شود. برای تفکیک این دو مقوله، اصطلاحاً تاریخ را تاریخ (۱) و علم تاریخ را تاریخ (۲) می‌نامند.
منظور از تاریخ (۱)، مجموعهٔ رخدادهای فرهنگی، طبیعی، اجتماعی، اقتصادی و سـ*ـیاسی و رویدادهایی است که در گذشته و در زمان و مکان زندگی انسان‌ها و در رابـ*ـطه با آن‌ها رخ داده‌است. این رویدادها شامل اموری می‌شود از قبیل کردارها و دستاوردهای مادی و معنوی بشر و هرآنچه که گفته، اندیشیده و عمل کرده‌است. تاریخ (۲) معرفتی ناظر به وقایع جزئی و درک پدیده‌های ذکرشده‌است که در ذهن تاریخ‌نگار شکل می‌گیرد و از نوع معرفت درجه یک است. به عبارت دیگر، رویداد (تاریخ)، موقعیتی هستی‌شناختی دارد و تأویل و فهم از رویداد (علم تاریخ) دارای موقعیتی شناخت‌شناختی است. ویلیام هنری والش تاریخ (۲) را بازگو کردن کلیهٔ اعمال گذشتهٔ انسان می‌داند، به‌گونه‌ای که نه‌تنها در جریان وقایع قرار می‌گیریم، بلکه علت وقوع آن حوادث را نیز بازمی‌شناسیم. به عبارت دیگر، هدف تاریخ علاوه بر اینکه معرفت به افراد انسان است، آگاهی به روابط اجتماعی او در گذشت روزگار نیز هست. منظور از «اجتماعی» در واقع کل اموری است که در حیات آدمی مؤثر است، نظیر امور اقتصادی، مذهبی، سـ*ـیاسی، هنری، حقوقی، نظامی و علمی. پژوهشگرانی که دربارهٔ تاریخ می‌نویسند، تاریخ‌نگار نامیده می‌شوند. هرچند غالباً این رشتهٔ مطالعاتی را در زیرگروهی از علوم انسانی یا علوم اجتماعی قرار داده‌اند، با این حال می‌توان آن را به عنوان پلی بین این دو شاخه تلقی کرد؛ زیرا روش‌های مطالعاتی مختلف آن از هر دو شاخه وام گرفته شده‌اند. تاریخ به عنوان یک رشتهٔ مطالعاتی دارای شاخه‌ها و گرایش‌های جانبی زیادی است.
تاریخ‌نگاران از گذشته کوشیده‌اند تا پرسش‌های تاریخی را با پژوهش در اسناد نوشتاری پاسخ گویند. با این‌حال پژوهش‌های تاریخی تنها به این منابع محدود نمی‌شوند. به‌طور کلی، منابع دانشورانهٔ تاریخی را می‌توان به سه رده تقسیم کرد: منابع مکتوب، منابع منقول و منابع مادی. تاریخ‌نگاران اغلب از هر سه مورد استفاده می‌کنند.
نقطه عطف تاریخ یکی از اصطلاحات رایج در جامعه برای اشاره به وقایع مهم و اثرگذار در روند تاریخ و وقایع پیشرو هست.
منبع: ویکی پدیا

MaRjAn · 9/3/23

واژه شناسی
دربارهٔ واژهٔ تاریخ و منشأ آن، گزارش‌های مختلف و گوناگونی وجود دارد. برخی ریشهٔ واژهٔ تاریخ را در زبان فارسی و مفهوم «ماه روز» جستجو کرده‌اند. واژهٔ «ماه روز» در ایران باستان به معنای «تعیین روزی که در آن امری مشهور بین ملت یا دولتی آشکار شده یا آنکه در آن روز واقعهٔ ترسناکی چون زلزله یا طوفان حادث گردیده‌است.» بنابراین آنچه در این مفهوم دارای حضور و نمود بیش‌تری بوده، توجه به رخدادها و حوادث در قالب مکانی و زمانی است. آمده‌است که چون عمر بن خطاب در تعیین مبدأ محاسبهٔ زمان دچار مشکل شد، به پیشنهاد هرمزان (از موالی ایرانی ساکن در مدینه) از تعریب ترکیب فارسی «ماه روز»، واژهٔ «مورَّخ» را ساختند و مصدرش را «تاریخ» قرار دادند. در خصوص تعریب و معرب بودن واژهٔ تاریخ باید توجه داشت که کمترین شباهت آوایی و قرابت واکه‌ای یا هم‌آهنگی واکه‌ای، تشابه صرفی یا تکواژی بین «ماه روز» و «تاریخ» وجود ندارد و به همین دلیل، آن را تعرب غریبی می‌دانند.
ابومنصور جوالیقی ریشهٔ تاریخ را غیر عربی دانسته در حالی که جوهری، آن را از مادهٔ «الإرخ» به معنای «ماده گاو جوان وحشی» و ابن منظور از «أرَخَ» و «وَرخَ» (واو بدل از همزه) دانسته‌است. اصمعی هم آورده که قیسیان و تمیمیان هر دو برای تعیین زمان شکل‌هایی از این واژه را به‌کار برده‌اند و این حاکی از آن است که تاریخ واژه‌ای عربی است.
فرانتس روزنتال احتمال داده که این واژه مأخوذ از «ارخو» اکدی یا «یرخ» عبری به‌معنی ماه (به عربی: قمر) یا ماه (به عربی: شَهر) به واسطهٔ عربی جنوبی یا حبشی باشد. همچنین روزنتال می‌گوید که واژهٔ أرخ در کتیبه‌ای از عربی جنوبی به معنایی نزدیک به «داوری» یا «حکم» و ظاهراً در جایی دیگر مقرون با سال (به عربی: سنه) به کار رفته‌است.
واژهٔ «تاریخ» در زبان‌های اروپایی از مفهوم History با شکل‌های مختلف آن برای تاریخ استفاده می‌شود و ریشهٔ آن از واژهٔ hístōr در زبان یونانی گرفته شده‌است که به معنای نقل وقایع و حوادث گذشته و به عبارت دقیق‌تر، یعنی جستجوی هر آنچه به دانستنش بیرزد. واژهٔ تاریخ (Histories) نزد هرودوت به معنای «مطالعه» یا «بررسی» روزگاران گذشته بوده‌است.
منبع: ویکی پدیا

MaRjAn · 9/3/23

تعریف
تاریخ مفهومی انتزاعی است که دست کم دو معنا از آن استخراج می‌شود: گاه ناظر به وقایع گذشته و گاه معطوف به مطالعه و بررسی وقایع است؛ بنابراین، هم به علم تاریخ و هم به موضوع آن، تاریخ گفته می‌شود. برای تفکیک این دو مقوله، اصطلاحاً تاریخ را تاریخ (۱) و علم تاریخ را تاریخ (۲) می‌نامند.
موضوع علم تاریخ عبارت است از: «مجموعهٔ پدیده‌ها و واقعه‌ها و روابط و فعل و انفعالات و زاد و مرگ حوادث و تکوین طبقات و طلوع و رشد و افول تمدنها و جامعه‌ها و مجموعهٔ همه رویدادها و پدیده‌های ویژهٔ انسان در رابـ*ـطه‌اش با «طبیعت» و در رابـ*ـطه‌اش با «دیگری» در زمان «گذشته»، از بی‌نهایت دور تا حال.»
منظور از تاریخ (۱)، مجموعهٔ حوادث فرهنگی، طبیعی، اجتماعی، اقتصادی و سـ*ـیاسی و رویدادهایی است که در گذشته و در زمان و مکان زندگی انسان‌ها و در رابـ*ـطه با آن‌ها رخ داده‌است. این رویدادها شامل اموری می‌شود از قبیل کردارها و دستاوردهای مادی و معنوی بشر و هرآنچه که گفته، اندیشیده و عمل کرده‌است. تاریخ (۲) معرفتی ناظر به وقایع جزئی و درک پدیده‌های ذکرشده است که در ذهن تاریخ‌نگار شکل می‌گیرد و از نوع معرفت درجه یک است. به عبارت دیگر، رویداد (تاریخ)، موقعیتی هستی‌شناختی دارد و تأویل و فهم از رویداد (علم تاریخ) دارای موقعیتی شناخت‌شناختی است. ویلیام هنری والش تاریخ (۲) را بازگو کردن کلیهٔ اعمال گذشتهٔ انسان می‌داند، به‌گونه‌ای که نه‌تنها در جریان وقایع قرار می‌گیریم، بلکه علت وقوع آن حوادث را نیز بازمی‌شناسیم. به عبارت دیگر، هدف تاریخ علاوه بر اینکه معرفت به افراد انسان است، آگاهی به روابط اجتماعی او در گذشت روزگار را نیز هست. منظور از «اجتماعی» در واقع کل اموری است که در حیات آدمی مؤثر است، نظیر امور اقتصادی، مذهبی، سـ*ـیاسی، هنری، حقوقی، نظامی و علمی.
به عبارت دیگر، هدف تاریخ علاوه بر اینکه معرفت به افراد انسان است، آگاهی به روابط اجتماعی او در گذشت روزگار را نیز هست. منظور از «اجتماعی» در واقع کل اموری است که در حیات آدمی مؤثر است، نظیر امور اقتصادی، مذهبی، سـ*ـیاسی، هنری، حقوقی، نظامی و علمی.
تاریخ‌نگاران در بسـ*ـتر زمان خود و با توجه به ایده‌های غالب و چگونگی تفسیر گذشته، به نوشتن می‌پردازند و گاهی درس‌هایی آموزنده را برای جامعهٔ خودشان می‌نویسند. به‌گفتهٔ بندیتو کروچه، «همهٔ تاریخ، تاریخ معاصر است». تاریخ، با پرورش یک «گفتمانِ واقعی از گذشته» از طریق تولید روایت‌ها و تحلیل رویدادهای گذشتهٔ مربوط به نژاد بشر، تسهیل شده‌است.
همهٔ رویدادهایی که در تعدادی از منابع معتبر ثبت شده‌اند و محفوظ مانده‌اند، شیوهٔ تشکیل گزارش‌های تاریخی را نشان داده‌اند. وظیفهٔ گفتمان تاریخی، شناسایی منابعی است که می‌توانند بیش‌ترین استفادهٔ مفید را برای تولید علت‌های دقیق گذشته بیان کنند.
رشتهٔ تاریخ، گاهی بخشی از علوم انسانی و در پاره‌ای از موارد بخشی از علوم اجتماعی طبقه‌بندی شده‌است. تاریخ همچنین می‌تواند همچون یک پُل میان‌رشته‌ای با ترکیبی از روش‌شناسی بین دو زمینهٔ فوق عمل کند. برخی از تاریخ‌نگاران مستقل، از یکی یا دیگر طبقه‌بندی‌ها قویاً پشتیبانی می‌کنند.
به‌طور سنتی، تاریخ‌نگاران گزارش‌های مرتبط به گذشته را ضبط می‌کنند؛ هر دو سنت تاریخ‌نگاری مکتوب و تاریخ‌نگاری شفاهی، سعی در پاسخ به پرسش‌های تاریخی از طریق مطالعهٔ اسناد مکتوب و گزارش‌های شفاهی دارند. برای آغاز، تاریخ‌نگاران از منابع دیگری همچون آثار باستانی، سنگ‌نوشته‌ها و تصاویر استفاده می‌کنند. به‌طور کلی، منابع علمی تاریخی را می‌توان به سه رده تقسیم کرد: منابع مکتوب، منابع منقول و منابع مادی. تاریخ‌نگاران اغلب از هر سه مورد استفاده می‌کنند. اما نوشتن، تاریخ و آنچه از گذشته آمده‌است را جدا می‌کند.
منبع: ویکی پدیا

MaRjAn · 9/3/23

باستان‌شناسی رشته‌ای علمی است که به‌طور ویژه به بررسی و کاوش محوطه‌های باستانی و اشیاء قدیمی که کشف شده‌اند می‌پردازد و به مطالعهٔ تاریخ کمک می‌کند. اما باستان‌شناسی به‌ندرت می‌تواند به‌تنهایی مورد استفاده قرار گیرد، به این معنا که در این دانش، از منابع روایی و مکتوب تاریخی برای تکمیل آنچه کشف‌شده‌است استفاده می‌شود. البته، باستان‌شناسی متشکل از بازهٔ گوناگونی از روش‌شناسی‌ها و رویکردهاست که هر کدام آن‌ها مستقل از تاریخند؛ این بدان معناست که باستان‌شناسی خلأها و شکاف‌های ناشی از منابع مکتوب را پُر نمی‌کند. در واقع، باستان‌شناسی تاریخی شاخه‌ای ویژه از باستان‌شناسی است که بیشتر، نتیجه‌گیری‌های آن با آنچه منابع متنی می‌گویند، متضاد است.
مناطق جغرافیایی خاص می‌توانند مورد مطالعهٔ تاریخی قرار گیرند، برای نمونه، قاره‌ها، کشورها و شهرها. درک این که چرا مکان وقایع تاریخی صورت‌گرفته مهم است، برای انجام این کار، مورخان اغلب به جغرافیا روی می‌آورند. الگوهای آب و هوایی، منابع آب موجود و چشم‌انداز از مکان زندگی، همه، بر روی مردمی که در آنجا زندگی می‌کنند، اثر می‌گذارد. برای نمونه، برای توضیح اینکه چرا مصریان باستان تمدنی موفق را گسترش دادند، مطالعهٔ جغرافیای مصر ضروری است. تمدن مصری در ساحل رود نیل ساخته شده بود که طغیان‌های سالانهٔ نیل، خاک حاصل‌خیزی را به ساحل می‌آورد. خاک غنی می‌تواند به کشاورزان کمک کند تا محصولات کافی را رشد دهند و به تأمین خوراک مردم شهر بپردازند. این بدان معناست که هرکس مزرعهٔ کشاورزی نداشت، بنابراین دیگر مردم می‌توانستند کارهای دیگری انجام دهند که به رشد و توسعهٔ تمدن کمک می‌کرد.
تاریخ فرهنگی جایگزین تاریخ اجتماعی شد و در دههٔ ۱۹۸۰ و ۱۹۹۰ میلادی به‌صورت شیوهٔ غالب درآمد. این شاخه، به‌طور معمول ترکیبی از رویکردهای انسان‌شناسی و تاریخ است که با نگاهی به زبان، فرهنگ عمومی سنتی و تفسیر فرهنگی از تجریبات تاریخی می‌پردازد. تاریخ فرهنگی، گزارش‌ها و توصیفات روایی از دانش گذشته، رسوم و هنر گروهی از مردمان را مورد بررسی قرار می‌دهد.
موّرخان غالباً به اهمیت نوشته‌های تاریخی اشاره می‌کنند. این تأکید باعث ایجاد اصطلاح پیش از تاریخ شده که به دورانی که هنوز خط ابداع و ایجاد نشده بود، اشاره می‌کند. تقسیم تاریخ به شکل پیش از تاریخ و تاریخی بستگی زیادی به موضوع مورد مطالعه دارد، زیرا خط در نقاط مختلف دنیا در زمان‌های متفاوتی پدید آمده‌است.
توجه به گذشتهٔ انسان به‌طور طبیعی باعث تقسیم زمان به تکه‌های قابل اداره شده‌است. راه‌های زیادی برای تقسیم گذشته وجود دارد که از این میان می‌توان به تقسیم‌های تاریخ‌شماری، فرهنگی و موضوعی اشاره کرد. این سه گونهٔ تقسیم‌بندی انحصاری نیستند و غالباً می‌توان موارد تداخل را بین آن‌ها مشاهده کرد. تمرکز روی مکان، زمان یا موضوعی خاص بین موّرخان امری عادی است و باعث تخصص‌گرایی در تاریخ‌نگاری می‌شود. تاریخ برای دیگران، به شکل اصطلاحی کلی به معنای مطالعهٔ هر چیز دربارهٔ انسان‌های پیشین درآمده‌است اما به تازگی حتی این محدوده هم توسط رشته‌هایی چون تاریخ بزرگ به چالش کشیده می‌شود، از روزگاران گذشته تاریخ را با هدف‌های عملی یا نظری می‌خواندند، اما امروزه آن را از به دلیل کنجکاوی فکری هم مطالعه می‌کنند.
به تعریفی دیگر تاریخ، دانش واکاوی پیشامدهای گذشته‌است، علمی که بشر بر مبنای آن این امکان را می‌یابد که بگوید حوادث تاریخی در یک سلسله زمانی رخ داده‌اند. بحث تعریف تاریخ و علم تاریخ در نزد گذشتگان و معاصران ابداعی نیست و در نگاه اجمالی به مفهوم زمان تأکید ویژه‌ای دارد. هر تعریفی که ارائه می‌شود بر منظری است که از آن زاویه مطرح می‌شود. مفهوم تاریخ نیز از مفاهیمی مانند گذشته، طبیعت و هستی متفاوت است. تاریخ مربوط به گذشته‌است ولی فایده تاریخ برای گذشته نیست بلکه برای زمان حال و آینده تأثیر بسیاری دارد. تاریخ بازسازی گذشته بر اساس مدارک و اسناد است و اینکه مدرک و سند چیست و چه چیزی را سند و مدرک تلقی کنیم بحث مهمی در علم تاریخ به‌شمار می‌آید. نظریه‌ای که یک مورخ دارد بایستی به تأیید مورخان برسد و مورخان دیگر نیز با آن نظریه موافقت کنند، اگر مورخان بر نظریه‌ای که مبتنی بر واقعیت‌هایی که از اسناد و مدارک ذکر می‌شود، توافق کنند آن نظریه باعث می‌شود حقایق به واقعیت‌های تاریخی بدل شوند.
منبع: ویکی پدیا

MaRjAn · 9/3/23

متغیرهای تاریخ
تاریخ تابعی از متغیرهای گوناگون است که انسان فقط در برخی از آن‌ها نقش دارد. زمین‌شناسی و جغرافیا از متغیرهای اساسی تاریخ هستند. ضرباهنگ زایش و فرسایش کوه‌ها، پیشروی متقابل دریا و خشکی، طغیان و تغییر مسیر رودها، میزان بارش نزولات جوی و سایر عوامل طبیعی، بر تاریخ اثرگذار هستند. عوامل انسانی مانند جمعیت، مهاجرت، فناوری و حتی نژاد اثر چشمگیری بر روند فرایندهای تاریخی دارند. در شرایط طبیعی تقریباً برابر (مانند مصر و آمریکای شمالی)، نژادهای بشری، تمدن‌های بسیار متفاوتی ایجاد کرده‌اند.
تاریخ نگاری
تاریخ‌نگاری، به عنوان اصطلاحی خاص، به معنی وصف و ثبت وجوه گوناگون حیات و احوال انسان در عرصهٔ سـ*ـیاست و اجتماع است. بنا به تعریفی دیگر، تاریخِ تاریخ و نمود تاریخ و نشانه‌شناسی است که چگونگی به‌دست آمدن یا انتقال دانش گذشته را در نظر می‌گیرد.
فلسفه‌ی تاریخ
اصطلاح فلسفهٔ تاریخ، در قرن هیجدهم میلادی، توسط ولتر وضع شد. منظور وی از این اصطلاح، چیزی بیش از تاریخ انتقادی و علمی نبود؛ یعنی نوعی از تفکر تاریخی که در آن، مورخ به جای تکرار داستان‌هایی که در کتب کهن می‌یابد، خود به بازسازی آنچه واقع شده می‌پردازد. این نام توسط هگل و نویسندگانی دیگر، در پایان قرن هیجدهم به کار رفت، ولی آن‌ها معنای کاملاً متفاوتی از این اصطلاح اراده کردند و آن را به معنای تاریخ کلی یا جهانی به کار بردند. سوّمین کاربرد این اصطلاح را در نوشته‌های برخی از پوزیتیویست‌های قرن نوزدهم می‌یابیم. از نظر آن‌ها وظیفه فلسفه تاریخ، کشف قوانین عامی بود که بر روند رویدادهایی که مورخ به شرح و نقل آن‌ها می‌پردازد، حاکم است. وظایفی که ولتر و هگل بر عهدهٔ فلسفهٔ تاریخ می‌نهادند، به وسیله تاریخ نیز قابل انجام بود، ولی پوزیتیویست‌ها تلاش کردند تا از این طریق، تاریخ را نه فلسفه، بلکه علمی تجربی قلمداد کنند. در هر یک از این موارد کاربرد فلسفه تاریخ مفهوم خاصی از فلسفه مد نظر بود. متفکران اروپایی که از طبیعت ناامید شده بودند، به پژوهش دربارهٔ تاریخ روی آوردند؛ زیرا تاریخ هرچند آکنده از وقایع فهم ناپذیر و رازهای ناگشودنی می‌نمود، با این حال بیشتر از طبیعت به خواست و آرزوی انسان وابسته دیده می‌شد.
حتی با پذیرفتن سیر تاریخ بشر در جهت خردمندی بیشتر او دربارهٔ پایندگی این پیشرفت تردید وجود دارد. پیشنهاد می‌شود در همین رابـ*ـطه به کتاب فلسفه تاریخ استاد ویل دورانت، و علی شریعتی رجوع شود.
به عبارت دیگر فلسفه تاریخ یعنی علم به تحوّلات و تطوّرات جامعه‌ها از مرحله‌ای به مرحله دیگر و قوانین حاکم بر این تطوّرات و تحوّلات؛ به مفهوم دیگر، علم به «شدن» جامعه‌ها نه «بودن» آنها.
تاریخ نگار
تاریخ‌نگار داده‌ها و اطلاعات مربوط به رویدادهای گذشته را کشف، جمع‌آوری و سازماندهی می‌کنند. در فهرست تاریخ‌نگاران، می‌توان تاریخ‌نگاران را بر اساس دوره‌هایی که دربارهٔ آن می‌نوشتند، تقسیم‌بندی کرد. سالنامه‌نویسان و وقایع‌نامه‌نویسان نیز که امروزه تاریخ‌نگار دانسته نمی‌شوند، در این فهرست ذکر شده‌اند.
شبه تاریخ
شبه‌تاریخ به متونی گفته می‌شود که به‌عنوان یک پژوهش تاریخی نوشته شده باشد اما به دور از استانداردهای متداول تاریخ‌نگاری نگارش شده باشد و به همین سبب یافته‌های این کتاب، نوشته یا مقاله معمولاً قابل اعتنا نیستند. کارهایی که به نتایج جنجالی براساس مدارک بحث‌برانگیز یا ضعیف می‌رسند به عنوان شبه‌تاریخ دسته‌بندی می‌شوند و مورد اعتنا قرار نمی‌گیرد. معمولاً بسیاری از این متون در جهت اعتقادات و با اغراضی سـ*ـیاسی، ملی‌گرایانه یا نظامی نگاشته می‌شوند.
منبع: ویکی پدیا

M O B I N A · 2/9/23

نوشتار پیش رو در صدد است تا مقالة کندوکاوی در تعریف علم تاریخ، اثر دکتر ملائی توانی (منتشر شده در شماره 22 فصلنامه تاریخ اسلام) را نقد و بررسی کند. مؤلف در آن¬جا سیزده ویژگی برای علم تاریخ بیان کرده و سپس براساس آنها تعریفی از علم تاریخ ارائه داده است. در این نوشته، ابتدا آن ویژگی¬ها به اختصار بیان می¬شود و سپس ذیل سه عنوان موضوع تاریخ، علم تاریخ و روش در تاریخ، مطالب مزبور نقد می¬گردد. در نتیجه روشن می¬شود که تعریف ارائه شده فقط تعریف تاریخ تحلیلی است و انواع دیگر دانش تاریخ فراموش شده است و نمی¬توان آن را به عنوان تعریف علم تاریخ پذیرفت؛ علاوه بر این که دو مبحث «موضوع علم تاریخ» و «روش در تاریخ» اشتباهاً ذیل تعریف تاریخ آمده است.
بسیار جای خوش¬بختی است که یکی از اهالی تاریخ در حوزة نظری علم تاریخ دست به قلم برده و به اظهار نظر پرداخته است؛ حوزه¬ای که علی¬رغم اهمیت فوق¬العاده¬اش، هنوز مطرود و گمنام است. شجاعت دکتر علی¬رضا ملایی توانی، استادیار محترم گروه تاریخ دانشگاه ارومیه، در خور تقدیر است. ایشان نوشته است که «به منظور گرم¬تر شدن تنور این بحث¬ها (بحث تعریف علم تاریخ) در ایران، می¬کوشد تا به سهم خود گامی فرا پیش نهد و تعریفی برای علم تاریخ عرضه کند.» وی ادامه می¬دهد: «علم تاریخ علم شناخت و تفسیر گذشته انسان¬ها در پرتو حال است که براساس روش¬ها، گزینش¬ها و تفسیرهای مورخان بدست می¬آید.»[1]

البته این تعریفی است که پرفسور کار در کتاب تاریخ چیست؟ ذکر کرده و نویسنده مقاله هم در منابع به آن ارجاع داده است. وی قبل از ارائه این تعریف در سیزده بند ویژگی¬های دانش تاریخ مورد نظرشان را بیان کرده است. در این گفتار تعریف مذکور و ویژگی¬های مبنایی آن را نقد و بررسی می¬نماییم. آن ویژگی¬ها عبارتنداز:

M O B I N A · 2/9/23

. علم تاریخ، گذشتة انسان¬ها و جوامع بشری را مطالعه می¬کند؛
2. همه تاریخ، تاریخ معاصر است؛
3. در نگارش تاریخ باید به بسط و انکشاف رخدادها توجه کرد؛
4. علم تاریخ با رخدادهای جزئی، خرد و منحصر به فرد که تنها یک بار رخ داده¬اند و به شخص، جامعه یا کشوری خاص تعلق دارد مربوط می¬شود؛
5. علم تاریخ تولید کننده قوانین عام و کلی نیست؛
6. هیچ مورخی همه حوادث متقن گذشته را نمی¬نگارد، بلکه به گزینش آنها دست می¬زند (گزینش در تاریخ)؛
7. تاریخ هر عصر را پس از وقوع آن بهتر و دقیق¬تر می¬توان نگاشت؛
8. تاریخ نگار، مانند هنرمند... پیوند منطقی و عقلایی میان رخدادها برقرار می¬کند و با ایجاد روابط علّی و معلولی میان پدیده¬ها... مجموعه¬ای معنادار بنا می¬کند؛
9. علم تاریخ، حاصل تعامل¬های مورخ با وقایع است که بر اساس آن، تاریخ¬نگار تفسیر خود را بر رخدادها تحمیل می¬کند؛
10. به تعداد مورخان، درباره رخدادهای تاریخی، تاریخ¬نگاری وجود دارد (علم تاریخ ذهنی است)؛
11. در علم تاریخ پیش¬بینی ممکن نیست؛
12. علم تاریخ زبان تخصصی ندارد؛
13. شیوه¬های تاریخ نگاری گوناگون است.[2]

نگارنده این ویژگی¬ها را با عنوان¬های سه دسته از مبادی علم تاریخ؛ِ یعنی موضوع علم تاریخ، تعریف علم تاریخ و روش در تاریخ، منظم و دسته¬بندی کرده و سپس آنها را نقد نموده است.
الف) موضوع علم تاریخ
بندهای 1، 3، 4، 5 و 11 مقاله، دربارة موضوع علم تاریخ است. لازم به ذکر است که همه تعاریف مربوط به «موضوع علم تاریخ» - البته نه فلسفة تاریخ که موضوع آن حرکت جامعه در مسیر زمان است – در سه تعریف زیر قرار می¬گیرند:
1. کلیه حوادث و وقایع گذشته، حادثه تاریخی است؛
2. کلیه حوادث و وقایع گذشته انسانها، حادثه تاریخی است؛
3. بعضی از حوادث و وقایع گذشته انسان «حادثه تاریخی» است.

M O B I N A · 2/9/23

جواهر لعل نهرو قبل از شرح و بسط تاریخ بشر، ضمن نامه¬هایی که در مجموعة نامه¬های پدری به دخترش منتشر شد تاریخ دنیا را بیان کرده است و در کتاب نگاهی به تاریخ جهان ضمن اشاره به آنها می¬نویسد:
«خیال می¬کنم یک بار برایت نوشته¬ام که مطالعه تاریخ باید به ما بیاموزد که چگونه دنیا آهسته آهسته اما منظماً ترقی یافته است؟ چگونه حیوانات و جانوران ساده و ابتدائی جای خود را به حیوانات کاملتر سپرده¬اند؟ چگونه آخر از همه آنها انسان که ارباب و آقای همه آنهاست بوجود آمده است؟ و چگونه به خاطر قدرت فکرش بر تمام حیوانات دیگر غلبه کرده است؟»[4]
تعریف دوم: تاریخ؛ گذشته نوع بشر
عده¬ای معتقدند که فقط گذشته نوع بشر «تاریخ» است و نمی¬توان چنین پنداشت که تاریخ از مطالعه گذشته تشکیل می¬گردد. آنها می¬گویند: «بخش¬های بزرگی از گذشته هست که تاریخ به¬صورتی که معمولاً درک و تعبیر می¬گردد هیچ گونه توجهی به آنها معطوف نمی¬دارد. بعنوان مثال می¬توان همه آن اعصاری را ذکر کرد که قبل از مسیر تکاملی نسل بشر و در آمدن آن بصورت موجودی که امروز آنرا می¬شناسیم، وجود داشت. به این ترتیب توصیف تاریخ بعنوان اینکه تنها مطالعه در احوال گذشته است و تلاش برای استوار ساختن پایه¬های استقلال رشته تاریخ بعنوان یک نوع دانش بر اساس همین نکته قابل قبول نیست. تاریخ از جهاتی مطالعه گذشته است، اما گذشته نوع بشر، تاریخ از زمانی علاقه¬مندی خود را نسبت به گذشته آغاز می¬کند که نوع بشر نخستین بار در آن ظاهر می¬شود. توجه اصلی تاریخ به تجربیات و اعمال انسانی معطوف است... بعبارت دیگر توجه تاریخ بر روی فعالیت¬های انسان که در مدت نسبتاً کوتاهی شناخته شده متمرکز می¬باشد».[5]
تعریف سوم: بعضی از حوادث و وقایع گذشته «تاریخ» است
پرفسور کار عقیدة امرسون، آکتن، مورخان قرن نوزدهم و همه کسانی که می¬گویند «کلیه وقایع و حوادث گذشته بشر تاریخ است»، نمی¬پذیرد. از نظر وی «تمام واقعیات گذشته، واقعیات تاریخی نیستند.»، بلکه بعضی از وقایع و حوادث گذشته بشر حادثه تاریخی است؛ لذا می¬نویسد: «تنها دلیل علاقه ما به داشتن تاریخ صحیح جنگ هیس تینگز آن است که مورخان آن را بعنوان یک واقعه مهم تاریخی قلمداد می¬کنند. این مورخان¬اند که بدلایل خود عبور قیصر را از روبیکان یک رویداد تاریخی شمرده¬اند و حال آنکه میلیونها تن دیگر قبلاً یا بعداً از آن رود محقر گذشته و این امر ابداً علاقه کسی را بر نیانگیخته است» و می¬افزاید: «این واقعیت که شما نیم ساعت پیش پیاده یا سوار بر دوچرخه یا با اتومبیل به این ساختمان آمدید، به اندازه عبور قیصر از روبیکان یک واقعیت مربوط به گذشته است. اما مورخان احتمالاً آنرا نادیده خواهند انگاشت».[6]

M O B I N A · 2/9/23

وضع فعلی رویداد مورد بحث، به نظر من، آن است که برای عضویت در باشگاه وقایع تاریخی پیشنهاد شده است. اما برای پذیرفته شدن نیازمند یک مؤید و چند ضامن است. احتمال دارد که طی چند سال آتی واقعیت مذکور را ابتدا در زیر نویس¬ها و سپس در متن مقالات و کتب مربوط به انگلستان قرن نوزدهم مشاهده کنیم و چه بسا که بیست یا سی سال دیگر به شکل یک واقعه پا بر جای تاریخی در آمده باشد. از طرف دیگر ممکن است هیچکس به آن وقعی ننهد، در این صورت در برزخ فراموشی وقایع غیر تاریخی گذشته سرنگون می¬شود؛ یعنی همان جایی که دکتر کیتسن کلارک متهورانه کوشید از آن نجاتش دهد.

چه عاملی موجب می¬شود که واقعه فوق به یکی از دو سرنوشت گرفتار شود؟ «به نظر من بستگی دارد به این که بحث یا تاویلی که در تأیید آن دکتر کیتسن کلارک این واقعه را ذکر کرده از جانب مورخان دیگر مهم و معتبر شناخته شود یا نشود. موقعیت آن بعنوان یک واقعه تاریخی منوط به مسأله تفسیر است. این عنصر تفسیر و تأویل وارد هر واقعه تاریخی می-شود.[7]

مورخ این تأویل و تفسیر را از کجا به دست می¬آورد. پرفسورکار معتقد است که کتاب تاریخ، محصول فکر مورخ است و فکر مورخ هم محصول فرهنگ جامعه اوست؛ بنابراین، مورخ تأویل و تفسیر خود را از جامعه زمانش اقتباس می¬کند و این همان تعریف بندتوکروچه، مورخ ایتالیایی است که می¬گوید: «هر تاریخی تاریخ معاصر است» البته این تعریف «علم تاریخ» است که در قسمت بعدی به آن خواهیم پرداخت، اما نکته مهم در این قسمت این است که چگونه مورخان هنگام تعریف «موضوع علم تاریخ» به تعریف «علم تاریخ» راه یافته¬اند و مهم¬تر از این، «غلط بودن» معیار پرفسورکار برای تشخیص «حادثه تاریخی است».

معیار پرفسورکار موجب پیدایش نوعی از دانش تاریخ شده که این¬جانب آن را «تاریخ تحلیلی» نامیده¬ام و در مقاله «تاریخ، تعاریف و مفاهیم»، ویژگی آن و نیز بی¬فایده بودن این نوع از دانش تاریخ را بیان کرده¬ام،[8] اما حکایت هم چنان باقی است، راستی «موضوع علم تاریخ» کدام یک از موارد ذیل است؟

M O B I N A · 2/9/23

گذشته به معنای عام، آن گونه که امرسون می¬گفت؟
2- گذشته به معنای خاص (گذشته نوع انسان)، آن گونه که والش می¬گوید، و آقای دکتر ملائی، بدون طرح مقدماتش، مستقیماً آن را پذیرفته¬اند؟
3- یا این که بعضی از حوادث گذشته بشر «حادثه تاریخی» و موضوع علم تاریخ است، آن گونه که پرفسورکار و آرنولد توین بی و دیگران می¬گویند؟
سؤال اصلی از همه تاریخ نگاران این است که آیا ضرورتی دارد که در تعریف «موضوع علم تاریخ» بر قید «زمان» آن هم زمان گذشته تکیه شود؟
دکتر ملائی در بند 4 آورده است: «علم تاریخ با رخدادهای جزئی سر و کار دارد؛ یعنی موضوع علم تاریخ جزئی است و نه کلی و در بند 5 می¬گوید: «علم تاریخ تولید کننده قوانین عام و کلی نیست: و در بند 11 هم نوشته است که «در تاریخ امکان پیش¬بینی وجود ندارد»، البته مشخص است که همه این ویژگی¬ها؛ یعنی کلی یا جزئی بودن، قانونمند یا بی¬قانون بودن و امکان یا عدم امکان وقوع حادثه¬ای در آینده، همه از ویژگی¬های «حادثه تاریخی» هستند، اما وقتی که مشخص نیست «حادثه تاریخی» چیست؟ چگونه می¬توان قاطعانه درباره ویژگی¬های پدیده¬ای مجهول اظهار نظر کرد.

این گونه اظهار نظر درباره ویژگی¬های «موضوع علم تاریخ» صرفاً تقلید از گروهی از متفکران غربی است؛ نویسندگانی، مانند دیلتای، ریکرت، میندلباند و دیگران چنین عقیده¬ای دارند، اما این مقاله گنجایش طرح و نقد و بررسی دیدگاه¬های آنان را ندارد. در مقابل، نویسندگانی، مانند پرفسورکار به دانش «تاریخ تحلیلی» معتقدند و همه تاریخ را تاریخ معاصر می¬دانند، اما این ویژگی¬ها را درباره «موضوع علم تاریخ» نمی¬پذیرند. وی در فصل سوم کتاب تاریخ چیست؟ با عنوان «تاریخ، علم و اخلاق»، این ویژگی¬ها را از دلایل مخالفان علم تاریخ ذکر کرده و به نقد آنها پرداخته است. دلایل مذکور عبارتنداز:

1- تاریخ منحصراً با یکتا سر و کار دارد و علم با کلی؛
2- تاریخ درس نمی¬دهد؛
3- تاریخ قادر به پیش¬بینی نیست؛
4- تاریخ الزاماً ذهنی است؛
5- تاریخ پای مسائل مذهبی و اخلاقی را به میان می¬کشد.[9]

خوش آمدید به رمان ۹۸ | بهترین انجمن رمان نویسی

ما را در شبکه‌های اجتماعی دنبال کنید

مدیر ارشد رمان ۹۸

مدیر ارشد رمان ۹۸

مدیر ارشد رمان ۹۸

مدیر ارشد رمان ۹۸

مدیر ارشد رمان ۹۸

سرپرست بخش فرهنگ و ادب

سرپرست بخش فرهنگ و ادب

سرپرست بخش فرهنگ و ادب

سرپرست بخش فرهنگ و ادب

سرپرست بخش فرهنگ و ادب

ما را در شبکه‌های اجتماعی دنبال کنید

درباره ما

لینک‌های پیشنهادی رمان ۹۸

آمار آنلاین