علم و دانش در دوره‌ی صفوی

M O B I N A · 18/7/23

حکمت شیعی در این عصر با ظهور صدرالدین محمد شیرازی (درگذشته 1050 ق) به اوج خود رسید. او که آرای حکمای زمان خود را دیده و از مکتب علمی آنان بهره برده بود، طرحی نو در این دانش پدید آورد که تلفیقی از آرای مختلف فلسفی به شمار می‌رود و به حکمت متعالیه شهرت یافت و پس از مرگ وی مورد توجه و اقبال شگفت طالبان فلسفه قرار گرفت. ویژگی دیگر ملاصدرا به جز ارائه طرحی جدید - بیان ساده مطالب دشوار فلسفی بود، چنان که به قولی، ضعیف‌ترین طلاب علوم دینی نیز با خواندن کتاب‌های وی مطالب آنها را درک می‌کردند. آثار مکتوب وی را بیش از 25 عنوان نام بردده‌اند که برخی از آنها مانند اسفار اربعه بارها شرح و حاشیه‌هایی بر آن نوشته شده است. (48) شاگردان ملاصدرا پس از او به نشر افکار وی پرداخته، هر یک کتاب‌ها و رساله‌های متعددی به رشته تحریر درآوردند؛ از جمله عبدالرزاق لاهیجی (درگذشته 1072 ق) متخلص به فیاض علاوه بر کتب عربی خود در این زمینه دو کتاب به زبان فارسی به نام‌های سرمایه ایمان و گوهر مراد نوشت وملامحسن فیض کاشانی (درگذشته 1091 ق) چند کتاب در تبیین و اثبات اصول دین تألیف کرد.
4. دیگر علوم (غیرشرعی)

در علم حساب، عبدالعلی بیرجندی حنفی (درگذشته 934 ق) از نام‌آوران عصر خود بود. پدر او محمدحسین بیرجندی از دانشمندانی بود که در رصد‌خانه سمرقند کار می‌کرد. او نزد دانشمندان هرات و سمرقند تحصیل کرده بود. بیرجندی کتاب‌های متعددی در علم حساب و نجوم دارد که برخی شرح آثار قدما و برخی تألیف وی هستند. شمس‌الدین محمد خفری (درگذشته 942 ق) معاصر وی نیز کتاب‌هایی از این قبیل دارد که مهم‌ترین آنها منتهی الادراک فی مدارک الافلاک در علم نجوم و هیئت بود. از ریاضیدانان و ستاره‌شناسان دیگر این دوره می‌توان به غیاث‌الدین دشتکی شیرازی معروف، ابوالحسن ابیوردی (درگذشته 969 ق) مشهور به دانشمند و ملامحمدباقر یزدی (زنده در 1047 ق) ملقب به خانم المهندسین اشاره کرد. شیخ بهائی در علم حساب شاگرد ملامحمدباقر یزدی بود و کتاب‎‌های متعددی در این دانش نگاشته که مهم‌ترین آنها خلاصة الحساب است که شرح‌های چندی بر آن نوشته شده است.
در دانش پزشکی در اوایل قرن دهم، شخصیت‌های نامداری می‌زیستند که اکثر آنها بازمانده عهد تیموری و رشد یافته در مکتب هرات و خراسان بودند وبه دلیل تضاد مذهبی - پس از شکل‌گیری حکومت صفوی - به هند مهاجرت کردند؛ اما از حکیمان و طبیبان مقیم در ایران حکیم شفایی مظفربن محمد حسینی کاشانی اصفهانی (درگذشته 963 ق) کتاب‌های چندی در پزشکی و داروشناسی از جمله طب شفایی تألیف کرد. (صفا، 5/1، 361) کمال‌الدین افضل گیلانی از پزشکان عهد شاه عباس بود که در کتاب جامع‌الفواید انواع داروها و روش استفاده آنها را بیان کرد. (همان، 362) محمد مؤمن حسینی تنکابینی معروف به حکیم مؤمن که در دوره‌ی شاه سلیمان می‌زیست با نوشته کتاب تحفة‌المؤمنین (یا تحفه حکیم مؤمن) در داروشناسی به شهرت رسید. (همان)

M O B I N A · 18/7/23

صفویان با هر انگیزه و دلیلی از فعالیت‌های تبلیغی شیعی حمایت می‌کردند که از جمله آن‌ها، تألیف و تدوین کتبی بود که عقاید و آموزه‌های شیعی را ترویج می‌کرد. (49) و تألیفات مناقب و سیره ائمه از این قبیل بودند. حتی شماری از این تألیفات به درخواست و فرمان برخی شاهان این خاندان مانند شاه طهماسب اول و شاه سلیمان پدید آمدند. (50) جز کتاب‌هایی که به دستور شاهان و دولتمردان نوشته می‌شدند، تألیفاتی نیز به نام ایشان صورت می‌گرفت و از سوی نویسندگان‌شان به آنان تقدیم می‌گردید؛ (51) مانند کتاب‌هایی که به نام طهماسب اول، عباس اول و سلطان حسین تألیف شدند؛ همچنین کتاب‌هایی برای برخی امیران و وزیران تدوین می‌گردید؛ مانند ترجمه کشف الغمه نعمت‌الله بن قریش رضوی مشهدی (درگذشته قرن دهم هجری) برای امیرخان و حلیة‌الابرار سید هاشم بحرانی (درگذشته 1107 یا 1109 هجری) برای ایمانی‌بیک وزیر. (52)
حاکمیت صفویان زمینه مساعدتری برای فعالیت نویسندگان شیعه فراهم آورد و این امر، موجب خرسندی این نویسندگان بود، آن‌چنان که در مقدمه کتاب‌هایشان به تبجیل و تمجید از شاهان صفوی و عملکرد ایشان در ترویج و تعالی مذهب تشیّع برمی‌آمدند. (53) بدین ترتیب در عصر صفویه آثار متعددی شامل نوزده کتاب در سیره و چهارده کتاب در مناقب دوازده امام به رشته تحریر درآمدند (54) که از آن جمله می‌توان به کتاب‌های انیس‌المؤمنین محمد بن اسحق حموی (درگذشته 981 ق)، ترجمه‌هایی از کشف الغمه اربلی و آثاری از محمدباقر مجلسی مانند جلاء العیون و نیز تاج المناقب کمال‌الدین حسین اردبیلی (درگذشته 950 ق) و کتاب‌های مدینة‌المعاجز و ینابیع‌المعاجز از سید هاشم بحرانی یاد کرد.
6. شعر و ادب

در دوره صفوی نویسندگان و شاعران فارسی‌نویس و فارسی‌سرای بسیار و نامداری می‌زیستند که البته همه آنان در ایران به سر نمی‌بردند، بلکه شماری از آنها در جاهای مختلف در هند یا قلمرو عثمانی زندگی می‌کردند. برخی از این افراد همه عمر خود را در کشورهای مذکور سپری کردند و بعضی پس از مدتی زندگی در ایران به آن سرزمین‌ها کوچ نمودند. با وجود این که در این عصر نویسندگان و سرایندگان فراوانی در ایران ظهور کردند، عقیده صاحب‌نظران در تاریخ ادبیات ایران بر این است که عصر صفوی دوره ضعف و بی‌مایگی زبان فارسی در ایران به شمار می‌رود. توجه فراوان به دانش‌های دینی که به منظور ترویج مذهب بود و ورود دانشمندان و نویسندگان عرب‌زبان به ایران، که آثار خود را به زبان عربی می‌نوشتند، سبب شد زبان و ادب فارسی در حکومت صفویه مورد کم توجهی قرار گیرد و تأثیرات باقی مانده از عصر تیموری نیز زمینه‌های رشد ادبی را از میان برد. (55)
برخی اندیشمندان معاصر تغییرات در اوضاع اقتصادی و شیوه معیشت مردم را در بی‌اعتنایی به ادب فارسی مؤثر دانسته‌اند. (56) و برخی تغییر ذوق و سلیقه ادبی در ایران راموجب پدید آمدن چنین دیدگاه منفی نسبت ادبیات دانسته‌اند. (57)

M O B I N A · 18/7/23

با این حال در این عصر نویسندگان و شاعران متعددی ظهور کردند که در ادامه به برخی از آنها اشاره می‌شود.
تألیفات فارسی این دوره به طور عمده از نثری ساده برخوردارند و از نثرهای منشیانه، پیچیده و مصنوع، که در دوره‌های پیشین تاریخ ایران متداول بود، خبری نیست. این‌گونه نثرها را می‌توان در کتب تاریخی این دوره، مانند عالم آرای شاه اسماعیل، کتاب‌های داستانی مانند رموز حمزه و کتاب‌های علمی مذهبی مانند آثار شیخ بهائی (جامع عباسی) و آثار علامه مجلسی (حق‌الیقین، حیات‌القلوب و...) دید. به جز این شیوه، برخی کتاب‌ها نیز به نثری بین‌بین نوشته می‌شدند که عالم آرای عباسی نمونه‌ای از آنها به شمار می‌رود. (58)
علاوه بر نثر فارسی شعر و شاعری نیز در این دوره چشمگیر بوده است، اگرچه سروده‌های این دوره را هم‌سنگ و هم‌شأن با سرایندگان اعصار قبل برآورده نکرده‌اند. یکی از ویژگی‌های سرایندگی در این دوره، رواج سبک هندی (یا اصفهانی) است که ناشی از تعامل شاعران پارسی‌سرای ایران و هند بود. شعرهای سروده شده در قالب‌های مثنوی، قصیده و غزل، موضوعات غنایی، عرفانی و دینی داشتند؛ اما اشعار مذهبی به دلیل سـ*ـیاسی و دینی بیشتر بودند. (59) در عصر صفوی سرایندگان بسیاری ظهور کردند که از آنها آثار قابل توجهی به جای مانده است. ولی قلی شاملو در کتاب خود نام صد و یک تن از شاعران و کسانی را که دستی در سرایندگی داشتند به همراه تخلص و ابیاتی از سروده‌هایشان آورده است. یکی از مشهورترین آنان، میرزامحمد علی صلیب تبریزی است که در جوانی به هندوستان رفت و در زمان شاه‌صفی به منصب ملک‌الشعرایی درآمد. از وی دیوانی بزرگ و هفت جلدی مشتمل بر دویست هزار بیت به جای مانده است. (60)
میرزا محمدطاهر قزوینی متخلص به وحید (درگذشته 1112 ق) از دیگر شاعران نامی این عصر و از رجال و صدور عصر شاه عباس دوم صفوی و مجلس نویس (وقایع‌نگار) وی بود. او با صائب تبریزی دوستی داشت و صائب از اشعار او انتخابی به عمل آورده است. از آثار وی به جز دیوان شعرش، که گویا حدود سی هزار بیت بود، می‌توان به عباس‌نامه یا تاریخ طاهر وحید (تاریخ شاه عباس دوم) و مجموعه منشآت وحید (دویست و پنجاه نامه دولتی) اشاره کرد که برخی از آثار مذکور به صورت نسخه خطی و ناقص موجود است. (61) ملامراد تبریزی متخلص به حاصل، که تبحری در ستاره‌شناسی نیز داشت، به تقلید از نظامی گنجه‌ای اشعار خود را می‌سرود و مجموعه‌هایی به نام‌های حصول‌المراد (در بحر مخزن‌الاسرار)، عشق و حسن (در بحر یوسف و زلیخا) و کتاب دیگری به تقلید از لیلی و مجنون فراهم آورد. (62) میرزا هادی کاشی متخلص به رمزی نیز علاوه بر اشعار غیر مدونش، دو مثنوی به نام‌های رمزالحقایق و رمزالریاحین دارد. (63)

M O B I N A · 18/7/23

سروده‌های این دوره را از نظر مضمون و محتوا می‌توان به چند دسته تفکیک کرد. موضوعات مذهبی یکی از مضامینی است که مورد توجه شماری از شاعران قرار داشت و میان موضوعات مذهبی، شخصیت امامان شیعه و اهل بیت پیامبر (علیهم السلام) از عنایت خاصی بهره‌مند شده بود، چنان که سروده‌های متعددی در قالب ستایش، سوک و سیره ایشان به وجود آمدند. ملامیرزامحمد متخلص به مجذوب اشعار فراوانی در مدح دوازده امام سروده که در مجموعه‌ای به نام شاهراه نجات گرد آورده بود. و مولانا فاضل کاشانی پنج دیوان در اوصاف پنج امام نخست شیعیان داشت و پنج مجموعه شعری دیگر به نام‌های کفر و ایمان، تحفة‌البلاد، گلشن اخلاص، قندهارنامه و بی‌خبرنامه گرد آورده بود. (64) مشهورترین مرثیه‌سرای این دوره محتشم کاشانی (درگذشته 669 ق) است (65) که دوازده بند وی در سوگ واقعه عاشورا مقبولیت عامه فراوان یافته است.
در مضامین عاشقانه، شمس‌الدین محمد وحشی بافقی (درگذشته 991 ق) شهرت بسیار یافته است. او که در انواع شعر و نظم (غزل، قصیده، مثنوی و ...) سروده‌هایی دارد، دو مثنوی ناظر و منظور و فرهاد و شیرین را پدید آورد که مثنوی دوم از شاهکارهای ادبی ایران به شمار می‌رود و شهرت بسیار یافته است. (66) به همین گونه میرزا محمدعلی صائب تبریزی (درگذشته 1088 ق) که به سرایندگی در سبک هندی شهره است به پرداختن به نکات دقیق اخلاقی، حکمی، عرفانی و اجتماعی معروف گردیده است. کلیات اشعار وی مجموعه‌ای از این سروده‌هاست. (67) این مضامین را در سروده‌های شیخ بهایی و فیض کاشانی نیز می‌توان مشاهده کرده است. (68)
گونه دیگری از سروده‌ها قالب حماسی یا گزارش تاریخ داشتند؛ مانند دو منظومه‌ای که قاسمی گنابادی شاعر معاصر با شاه اسماعیل اول و شاه طهماسب اول در گزارش احوال این دو تن فراهم آورد به نام‌های شاهنامه ماضی و شاهنامه نواب عالی، فتح‌نامه عباس نامدار مشهور به شاهنامه صادقی، اثر صادق‌بیک و نیز جنگ‌نامه قشم و جرون‌نامه در ذکر وقایع خلیج فارس از آثار دوره شاه عباس اول هستند. شاهنامه بهشتی سروده مولانا بهشتی مشکوکی در بیان جنگ‌های عصر محمد خدابنده و شاهنامه عباسی سروده کمال سبزواری از نمونه‌ای دیگر این‌گونه سروده‌هایند. (69)
پی‌نوشت‌ها:

1. ر. ک: تنکابنی، قصص العلماء، ص 494.
2. خامنه‌ای، گزارشی از سابقه تاریخی و اوضاع کنونی حوزه علمیه مشهد، ص 57.
3. ر. ک: صفا، ج1، ص 5، 236-237.
4. ر. ک: مهاجرت علمای جبل‌عامل، ص 30 و بعد از آن.
5. وی منسوب به قریه کرک نوح از نواحی جبل‌عامل لبنان و از شاگردان احمد بن فهد حلی فقیه مشهور عراق است و از فقیهان بزرگ شیعه در قرن دهم هجری به شمار می‌رود که استاد بسیاری از فقیهان نامدار این دوره مانند شهیدثانی زین‌الدین عاملی نیز بود. از تألیفات او می‌توان: اثبات الرجعه، جامع المقاصد فی شرح القواعد (قواعد علامه حلی)، حاشیه بر ارشاد علامه حلی، حاشیه بر شرایع الاسلام و شرح الفیه شهید اول را نام برد.

M O B I N A · 18/7/23

6. ر. ک: مدرس تبریزی، ریحانة‌الادب، ج5، ص 245- 247.
7. وی از طایفه بنی حارث از قبیله همدان بود و از حکما و علمای قرن دهم هجری و شاگردان شهید ثانی به شمار می‌رفت. از نظرهای فقهی وی وجوب عینی اقامه نماز جمعه در زمان غیبت امام است و از آثار علمی او می‌توان به این موارد اشاره کرد: الاعتقادات الحقه، رساله طهماسبیه، العقد الطهماسبی و وصول‌الاخیار الی اصول الاخبار.
8. ر. ک: خوانساری، روضات الجنات، ص 141.
9. الذریعه، ج6، ص 89؛ روضات الجنات، ص 185.
10. صفویان، ص 105.
11. ر. ک: تاریخ عالم‌آرای عباسی، ص 147. شاه طهماسب طی فرمانی زمین‌هایی را برای محقق کرکی و خاندانش وقف نمود. (ریاض العلماء، ج3، ص 456).
12. مجله مسجد، شماره 67، ص 46 و شماره 60، ص 70.
13. ر. ک: عظیمی، تاریخ فقه و فقهاء، ص 245- 247؛ سبحانی، موسوعه طبقات الفقهاء، مقدمه، ص 378؛ طارمی، تاریخ فقه و فقهاء، ص 81- 83.
14. به عنوان مثال محقق کرکی کتابی در اثبات پرداخت خراج به حکومت صفوی نوشت که اندکی بعد ابراهیم بن سلیمان قطیفی از فقیهان نجف، کتابی در رد آن تألیف نمود. بعدها محقق اردبیلی در حمایت از قطیفی و شیخ ماجد شیبانی در دفاع از محقق کرکی رساله‌هایی نوشتند (ر. ک: تاریخ فقه و فقهاء، ص 230).
15. تاریخ فقه و فقهاء، ص 248 و 249.
16. تفصیل: وسائل الشیعه الی تحصیل مسائل الشریعه.
17. اخباریان قائل به حرمت اجتهاد و وجوب عمل به روایات امامان و نیز عدم جواز رجوع به مجتهد مگر در روایات صحیح بودند. درباره اساس تفکرات اخباریان ر. ک: تاریخ فقه و فقهاء، ص 251 و 252.
18. او شاگرد محمد بن علی عاملی صاحب مدارک و حسن بن زین‌الدین صاحب معالم و در آغاز پیرو اساتید خود بود و از آن اجازه روایت داشت؛ ولی بعدها به اخباری‌گری متمایل شد. او علاوه بر کتاب الفوائدالمدنیه کتاب‌هایی در شرح استبصار و تهذیب نوشته بود. (ر. ک: ریحانة الادب، ج1، ص 65؛ روضات الجنات، ص 33؛ امل الآمل، ص 494).
19. گرجی، تاریخ فقه و فقهاء، ص 230 و 231.
20. تاریخ فقه و فقهاء، ص 250 و 251.
21. از آثار دیگر وی عبارت‌اند از: روض الجنان فی شرح ارشاد الاذهان و تمهید القواعد الاصولیه و العربیه.
22. او نوه دختری شهید ثانی بود که نزد پدرش و مقدس اردبیلی تحصیل کرد و آثار فقهی وی شرح بر کتب پیشینیان است، چنان که مدارک الاحکام وی شرح شرایع الاسلام محقق حلی است. (ر. ک: ریحانة‌الادب، ج2، ص439؛ روضات الجنات، ص 628).
23. وی فرزند شهید ثانی و از فقیهان نامدار قرن دهم است که کتاب اصولی وی (معالم الدین و ملاذالمجتهدین) هنوز به عنوان یکی از کتاب درسی مهم مورد توجه محافل آموزشی است. وی از شاگردان مقدس اردبیلی و دارای تألیفات متعددی است که از آن جمله منتقی الجمان فی الاحادیث الصحاح و الحسان است. (ریحانة الادب، ج2، ص 441- 444؛ روضات الجنات، ص 178).
24. وی از فقیهان بزرگ حوزه نجف در این دوره بود و کتاب مشهور او در فقه زبدة البیان نام دارد.
25. ر. ک، تاریخ فقه و فقهاء، ص 229.
26. وی از فقیهان بزرگ امامیه و آگاه به تفسیر و رجال و حدیث و شاگرد حسن علی شوشتری (درگذشته 1069 ق) بود و مدتی تصدی امامت جمعه در اصفهان را به عهده داشت. مهم‌ترین کتاب وی شرحی عربی بر من لایحضره الفقیه با نام روضة‌المتقین است.
27. تاریخ فقه و فقهاء، ص 266.
28. ر. ک: ریحانة الادب، ص 424؛ روضات الجنات، ص 331؛ تاریخ فقه و فقهاء، ص 231.
29. محمدبن مرتضی ملقب به محسن و معروف به مولی محسن فیض در علوم مختلف فقه، حدیث، تفسیر، کلام و علوم عقلی از دانشمندان بنام عصر خویش بود. آثار مکتوب وی را تا 120 عنوان نوشته‌اند.
30. تألیفات شیخ حرعاملی بیش از شصت کتاب و رساله بوده که اکثر آنها در فقه و حدیث و برخی در رجال و اصول دین است (ریحانة الادب، ج3، ص 455؛ روضات الجنات، ص 118).
31- تاریخ فقه فقهاء، ص233 و 234.
32. شناخت‌نامه تفاسیر.
33. بحرانی، سید هاشم، البرهان فی تفسیر القرآن، ص 1415.
34. ر. ک: ایازی، شناخت‌نامه تفاسیر، ص 46؛ البرهان، مقدمه آصفی، ج1، ص 41.

M O B I N A · 18/7/23

شناخت‌نامه تفاسیر، ص 287.
36. روضات الجنات، ص 142؛ حلبی، تاریخ فلاسفه ایران، ص 499.
37. همان، ص 185؛ الذریعه، 6ج، ص 89؛ تاریخ فلاسفه ایران، ص 501.
38. ر. ک: شناخت‌نامه تفاسیر، ص 115- 117.
39. ابوالحسن علی بن حسن زواره‌ای اصفهانی از دانشمندان، نویسندگان و مترجمان پرکار عهد شاه طهماسب اول است که تألیفات متعددی از جمله در سیره و تاریخ به زبان فارسی دارد. (ر. ک: ریاض العلماء، ج3، ص 395؛ روضات الجنات، ج4، ص 192؛ طبقات اعلام الشیعه، ج5، ص 43).
40. شناخت‌نامه تفاسیر، ص 89 و 90.
41. ر. ک: تاریخ فلاسفه ایران، ص 494.
42. ر. ک: تاریخ فلاسفه ایران، ص 499.
43. همان، ص 500 و 501.
44. وی صاحب حاشیه‌ای معروف در منطق است.
45. میرمحمد باقر بن محمد استرآبادی معروف به میرداماد، دختر زاده محقق کرکی بود که تحصیلات نخست خود را در مشهد به پایان رساند و به زودی در علوم معقول و منقول به مراتب بالایی رسید و در علوم ریاضیات، فقه، حدیث و تفسیر تبحر یافت. میرداماد کتاب‌های صراط‌المستقیم و افق‌المبین را در فلسفه نوشت و کتاب قبسات او حاوی آرای فلسفی وی است. شرح بر کتاب الکافی نیز از دیگر آثار وی است. میرداماد در فلسفه متأثر از مکتب شیخ شهاب‌الدین سهروردی بود و بر همین اساس تخلص اشراق را برای خود برگزیده بود.
46. ر. ک: تاریخ فلاسفه ایران، ص 515- 519.
47. همان، ص 522 و 523.
48. ر. ک: تاریخ فلاسفه ایران، ص 528- 538.
49. از جمله اولین کتاب‌هایی که به خواست شاهان صفوی نوشته شد، کتاب عقد الحسینی به قلم حسین بن عبدالصمد جباعی (درگذشته 984 هـ) - پدر شیخ بهایی - در فقه (تحقیق جواد مدرسی، یزد، گلبهار، بی‌تا) و به دستور شاه طهماسب اول و کتاب جامع عباسی از شیخ بهاءالدین عاملی (تهران، فراهانی، بی‌تا) در فقه و به دستور شاه عباس اول هستند.
50. شاه طهماسب اول نقش قابل توجهی در تألیفات شیعی فراوان این دوره داشت و از جمله دو کتاب در موضوع سیره به فرمان وی و به قلم علی بن حسن زواره‌ای - نویسنده و مترجم پرکار این عصر - تألیف و ترجمه شدند. (الذریعه، ج22، ص 368؛ زواره‌ای، ترجمة المناقب، ورق 2) همچنین شاه سلیمان (1077- 1105 هـ) فرمان داد تا کتاب ارشاد شیخ مفید را ترجمه کنند. (محمد مسیح، تحفه سلیمانیه، ص 6).
51. این رویه، در اواخر عهد صفوی به اوج خود رسید، به طوری که در دوره شاه سلطان حسین (1105- 1135 هـ) بیش از 130 کتاب به نام وی نوشته شد. (ر. ک: صفویه، ج3، ص 133).
52. مشهدی، ترجمه کشف الغمه، ورق 3؛ بحرانی، حلیة الابرار، ج1، ص 2.
53. به عنوان مثال می‌توان به مقدمه دو ترجمه‌ای که از کشف الغمه در این عصر به قلم نعمة‌الله مشهدی و حسن بن علی زواره‌ای (درگذشته 988 هـ) صورت گرفته اشاره کرد که در آنها به ذکر خدمات شاه اسماعیل و شاه‌طهماسب در ترویج مذهب تشیع پرداخته‌اند. (ترجمه المناقب، ورق 1) محمد بن اسحق حموی (درگذشته قرن دهم هجری) در جایی از کتابش انیس المؤمنین - می‎‌گوید: «بدان چون مدت‌ها بلاد اسلام در تحت تصرف مخالفان تیره انجام بوده بدع بسیار واقع و ناشایست بی‌شمار شایع شده بود، چون شاه فلک جاه علیین بارگاه جنت آرامگاه الذی انزل السماء بعدد الائمه والتنزیل ابوالقاء سلطان شاه اسماعیل انارالله برهانه پای معاودت بر سریر معدلت نهاد ابواب شفقت و رأفت بر روی عالمیان گشاد و در تنفیذ احکام شریعت و اعلای ملت و ترویج مذهب حق امامیه و استمالت قلوب طایفه ناحیه سعی موفور و جهد مشکور مبذول داشت و به تغلیق ابواب ناشایست همت گمارد... اما....داعی حق را لبیک اجابت گفته و به ریاض قدس خرامید و تـ*ـخت سلطنت به اعلی حضرت شاه شیعه پرور و ناصب رایات ائمه اثنی عشر ... ابوالمظفر سلطان شاه طهماسب بهادرخان گذاشت و آن جناب... به قلع و قمع جمیع ملاهی و مناهی پرداخت و آثار شیعه بدعت و رسوم خلاف شریعت برانداخت.» (حموی، محمد بن اسحاق، ص 141).

. ک. رفاعی، معجم ما کتب عن الرسول و اهل بیته، ج10 و 11.
55. ر.ک: تاریخ ادبیات در ایران، ج 5/2، ص 366؛ بهار، سبک‌شناسی، ج3، ص 255.
56. ریپکا، تاریخ ادبیات ایران، ج1، ص 528.
57. صفویان، ص 104.
58. سبک‌شناسی، ج3، ص 257.
59. تاریخ سـ*ـیاسی و اجتماعی ایران در عصر صفوی، ص 217.
60. قصص الخاقانی، ص 65.
61. ر. ک: قصص الخاقانی، ص 68-70.
62. همان، ص 93.
63. همان، ص 116.
64. همان، ص 73- 129.
65. ر. ک: تاریخ ادبیات در ایران، ج 5/2، ص 794. محتشم اشعار فراوانی در مضامین دیگر دارد و بخش‌هایی از کلیات وی تا روزگار ما مانده و منتشر شده است.
66. ر. ک: تاریخ ادبیات در ایران، ج 5/2، ص 765- 767.
67. ر. ک: همان، ص 1271- 1285؛ تاریخ ادبیات ایران، ج1، ص 540.
68. ر. ک: تاریخ ادبیات ایران، ص 537.
69. تاریخ سـ*ـیاسی و اجتماعی ایران در عصر صفوی، ص 218.

منبع مقاله :
حسین زاده شانه‌چی، غلامحسن، (1394)، تاریخ صفویه، قم: مرکز بین المللی ترجمه و نشر المصطفی (ص)، چاپ اول.

خوش آمدید به رمان ۹۸ | بهترین انجمن رمان نویسی

علم و دانش در دوره‌ی صفوی

M O B I N A

سرپرست بخش فرهنگ و ادب

رمان ۹۸ | بهترین انجمن رمان نویسی

رمان ۹۸ | دانلود رمان

M O B I N A

سرپرست بخش فرهنگ و ادب

رمان ۹۸ | بهترین انجمن رمان نویسی

رمان ۹۸ | دانلود رمان

M O B I N A

سرپرست بخش فرهنگ و ادب

رمان ۹۸ | بهترین انجمن رمان نویسی

رمان ۹۸ | دانلود رمان

M O B I N A

سرپرست بخش فرهنگ و ادب

رمان ۹۸ | بهترین انجمن رمان نویسی

رمان ۹۸ | دانلود رمان

M O B I N A

سرپرست بخش فرهنگ و ادب

رمان ۹۸ | بهترین انجمن رمان نویسی

رمان ۹۸ | دانلود رمان

M O B I N A

سرپرست بخش فرهنگ و ادب

رمان ۹۸ | بهترین انجمن رمان نویسی

رمان ۹۸ | دانلود رمان

درباره ما

لینک‌های پیشنهادی رمان ۹۸

آمار آنلاین

خوش آمدید به رمان ۹۸ | بهترین انجمن رمان نویسی

ما را در شبکه‌های اجتماعی دنبال کنید

سرپرست بخش فرهنگ و ادب

سرپرست بخش فرهنگ و ادب

سرپرست بخش فرهنگ و ادب

سرپرست بخش فرهنگ و ادب

سرپرست بخش فرهنگ و ادب

سرپرست بخش فرهنگ و ادب

ما را در شبکه‌های اجتماعی دنبال کنید

درباره ما

لینک‌های پیشنهادی رمان ۹۸

آمار آنلاین