علم و دانش در دوره‌ی صفوی

M O B I N A · 18/7/23

توسعه حوزه علمیه شیعه در ایران

یکی از دستاوردهای فرهنگی در عصر صفوی، گسترش، رشد و رونق حوزه علمیه شیعه در ایران است. اگرچه حوزه‌های شیعه در ایران از زمان امامان (علیهما السلام) فعال بودند، ولی حاکمیت دولت‌های سنی مذهب، که گاه تعصب خاصی علیه شیعیان داشتند و نیز پیروی اکثریت ساکنان ایران از مذاهب اهل سنت، فعالیت حوزه‌های مذکور را با محدودیت‌هایی مواجه می‌ساخت. از سوی دیگر، تا این زمان حوزه‌های علمیه عراق و لبنان نقشی اساسی در تولید و تربیت علمای شیعه داشتند و معمولاً افراد برای تحصیل به این حوزه‌ها مهاجرت می‌کردند. در عصر صفوی با توجه به شرایط فراهم شده و تحت تأثیر عوامل زیر رونق و فعالیت حوزه‌های شیعه در ایران فزونی یافت و فصل جدیدی در تاریخ حوزه‌های علمیه شیعه پدید آمد.
از اولین حوزه‌های علمیه‌ای که در عصر صفوی رونق یافت. حوزه کاشان بود که با اقامت محقق کرکی در آنجا محقق شد. شاه طهماسب مقدمات اقامت وی در این شهر را فاهم آورد وبا آمدن طلاب به این حوزه، توسعه و گسترش یافت. محقق کرکی هنگام ترک کاشان افزادی را برای تدریس و تبلیغ به این شهر فرستاد. (1) حوزه علمیه مشهد نیز در این شهر دوره رشد یافت. شاه‌طهماسب توجه خاصی به مشهد داشت و در زمان وی آبادانی‌های زیادی در این شهر انجام شد و حوزه علمیه نیز به این سبب رونق گرفت. ملاعبدالله شوشتری (مقتول به دست ازبکان 997 ق) و مولانا محمد رستمداری (درگذشته اوایل قرن یازدهم) از عالمان این حوزه در قرن دهم بودند. این حوزه با آمدن مولا محمدباقر محقق سبزواری به اوج خود رسید و در این زمان طی مدت سی سال هفت مدرسه از معروف‌ترین مدارس مشهد تأسیس شدند. (2) حوزه اصفهان نیز با مهاجرت برخی علما مانند شیخ علی منشار - شیخ‌الاسلام اصفهان در عصر شاه عباس اول - رونق یافت و باانتقال پایتخت از قزوین به اصفهان بر فعالیت آن افزوده شد و در دوران شیخ بهائی و میرداماد به اوج خود رسید.
در دوره صفویه مدارس بسیاری در ایران فعال بودند که برخی از دوره‌های گذشته باقی مانده بودند و در این زمان بازسازی و نوسازی شدند و برخی نیز در زمان صفویان به دست شاهان یا دولتمردان ساخته شدند. البته روشن است که در زمان بررسی اماکن آموزشی نباید فقط به مدارس بسنده کرد، بلکه مساجد نیز به عنوان مکان‌های آموزشی در این دوره اهمیت داشتند. از آنجا که نام بردن از همه مدارس این دوره به تفصیل می‌انجامد، در اینجا فقط به برخی از مشهورترین آنها اشاره می‌کنیم. شمار قابل توجهی از این مدارس در اصفهان و برخی دیگر در مشهد و شیراز تأسیس شدند و به کار خود ادامه دادند. از میان مدارس اصفهان مدرسه ملاعبدالله (درگذشته 1022 ق) در دوران شاه‌عباس اول و به فرمان وی ساخته شد. در عهد شاه عباس دوم دو مدرسه به نام‌های جده بزرگ و جده کوچک در سال‌های 1058 و 1059 بنا گردید.
مدرسه صدر و صدر خواجو نیز از دیگر مدارس مشهور این شهر به شمار می‌روند. از میان همه مدارس، مدرسه چهارباغ (یا مدرسه مادر شاه یا مدرسه سلطانی) به لحاظ معماری و هنرهای تزئینی به کار رفته در بنای آن ارزش چشمگیری داشته است. در شهر مشهد نیز مدرسه نواب در دوران شاه سلیمان (به سال 1086 ق) به وسیله میرزا صالح نقیب رضوی بنا گردید. مدرسه ملا محمدباقر، مدرسه عتیق و مدرسه خیرات‌خان نیز از بناهای همین دوره‌اند. (3)
عوامل مختلفی بر توسعه و باروری حوزه علمیه در ایران درعصر صفوی تأثیر گذاشت که در ادامه به آنها اشاره می‌شود:

M O B I N A · 18/7/23

مهاجرت علما به ایران

با روی کار آمدن صفویان و اعلام مذهب شیعه به عنوان مذهب رسمی کشور، تشیع در این سرزمین از پراکندگی و تفرق رهایی یافت و به نوعی انسجام و وحدت رسید. این امر اگرچه در ابتدای کار، با مشکلاتی همراه بود، اما به دلیل ریشه‌دار بودن تشیع در نواحی مختلف سرزمین ایران، به زودی از مقبولیتی عام برخوردار گردید. پیدایش کشوری شیعه مذهب با دولتی مقتدر، محوریت و مرکزیتی خاص به شیعیان و فعالیت‌های‌شان بخشید و موجب شد تا شیعیان ساکن در نواحی دیگر که تحت حاکمیت دولت‌های سنی مذهب قرار داشتند، به دلیل بهره‌مندی از موقعیت برتر پدید آمده در حکومت شیعه مذهب صفویان، به این کشور مهاجرت کنند. این مهاجرت‌ها در کنار تضعیف موقعیت مراکز تشیع در سرزمین‌های تابع دولت‌های سنی مذهب - مانند حلّه و جبل‌عامل - به شکوفایی فعالیت‌های شیعیان در ایران انجامید. بخش عمده‌ای از این مهاجران، اندیشمندان و دانشمندان جبل‌عاملی بودند که از اوایل قرن دهم هجری، مهاجرت خود را به ایران آغاز کردند و حضور آنان در ایران، تأثیر بسزایی بر وضعیت فرهنگی وعلمی تشیع به جای گذاشت. به جز انگیزه رهایی از سیطره دولت‌های سختگیر سنی مذهب حاکم بر سرزمین شام، عوامل دیگری نیز در گسترش مهاجرت جبل‌عاملی‌ها به ایران دخالت داشت که از جمله آنها می‌توان نیاز به تکمیل نیروی فرهنگی کارآمد و لازم برای ترویج تشیع در دولت نوپای صفوی را برشمرد. (4) حضور این عالمان در ایران موجب رشد کارهای علمی و رونق و برپایی حوزه‌های علمیه شیعه در ایران گردید. از اولین و مهم‌ترین عالمانی که در اوایل حکومت صفویان به ایران آمد، محقق ثانی شیخ‌نورالدین علی بن عبدالعال عاملی کرکی (5) (درگذشته 940 ق) است. وی که برای تحصیل مدتی به عراق رفته بود، هم‌زمان با فتح این سرزمین به دست شاه اسماعیل اول به ایران سفر کرد وبار دیگر در زمان شاه‌طهماسب به ایران آمد و اقامت گزید. محقق کرکی مورد توجه بسیار شاه صفوی واقع شد و به منصب شیخ‌الاسلامی منصوب گردید و نفوذ وی در دربار صفوی به حدی رسید که درباریان از وی دستور می‌گرفتند. فرامین و دستورات شاهانه با تأیید او رسمیت می‌یافت و حتی شاه به همه نقاط کشور فرمان داد که امتثال امر شیخ بر همه لازم است؛ زیرا وی نایب امام دوازدهم بوده و سلطنت حقیقی از آن اوست و شاه خود را یکی از عمال او معرفی کرد. (6) فرزند محقق کرکی شیخ عبدالعال (درگذشته 993 ق) نیز از مهاجران جبل‌عاملی بود که همراه پدر به ایران آمد.
شاهان صفوی، به ویژه شاه طهماسب اول نیز در ترغیب عالمان شیعه برای مهاجرت به ایران بی‌نقش نبودند و برخی از ایشان را به آمدن به مملکت خود دعوت می‌کردند. از این قبیل می‌توان به شیخ حسین بن عبدالصمد جبعی عاملی (درگذشته 984 ق) (7) اشاره کرد که به دعوت شاه‌طهماسب اول و با دریافت هدایای فراوان از جانب وی به قزوین، پایتخت صفویان، وارد شد.او مدت‌ها در قزوین و مشهد به ترویج مذهب تشیع پرداخت و از مقام برجسته‌ای در دربار برخوردار گردید و مدتی نیز منصب شیخ‌الاسلامی مشهد و هرات را داشت که این منصب را پس از او پسرش شیخ محمد عاملی معروف به شیخ بهائی عهده‌دار شد.

M O B I N A · 18/7/23

به این ترتیب شمار زیادی از عالمان جبل‌عامل لبنان و نیز عراق و بحرین به ایران مهاجرت کردند و در آن اقامت گزیدند که برخی از آنان در زمره مشهورترین دانشمندان و فقیهان شیعه در این عصر به شمار می‌روند. شیخ حر عاملی - که خود یکی از این عالمان است - در کتاب الامل الآمل، شرح حال ایشان را ذکر کرده است.
2. ظهور دانشمندان بزرگ

قرن دهم و یازدهم هجری از نظر فراوانی دانشمندان شیعه و کارهای علمی بسیاری که ارائه کردند، یکی از دوره‌های درخشان تاریخ شیعه به شمار می‌رود. گذشته از نواحی شیعه‌نشینی که بیرون از پهنه فرمانروایی صفویان قرار داشت (مانند جبل‌عامل و در برخی دوره عراق) و به جز دانشمندانی که از این نواحی به ایران صفوی مهاجرت کردند، شمار چشمگیری از اندیشمندان ایرانی در این دوره ظهور کردند که هر یک در عرصه دانش‌های گوناگون سرآمد بودند. این افراد اغلب بی‌واسطه یا باواسطه دانش‌آموختگان حوزه‌های حله، نجف و جبل‌عامل بودند که اینک خود در مقام استادی قرار گرفته بودند.
از میان شمار فراوان این دانشمندان و اندیشمندان در اینجا تنها به نام برخی از ایشان اشاره می‌شود.
غیاث‌الدین منصور شیرازی دشتکی (درگذشته 948 ق) از دانشمندان برجسته در فلسفه، کلام، ریاضیات و فلکیات که در فقه نیز تبحر داشت و این علوم را از دانشمندان معاصر خود فراگرفته بود. تألیفات فراوان وی که اکثر آنها در فلسفه است، شروحی بر آثار دانشمندان پیش از وی یا نقد بر معاصر‌انش هستند. (8) حسین‌بن شرف‌الدین عبدالحق اردبیل (درگذشته 950 ق) از معاصران و شاگردان غیاث‌الدین دشتکی در شیراز، گذشته از فلسفه و کلام در عرفان و تصوف نیز قدمی راسخ داشت. او کتاب‌های خود را به سه زبان عربی، فارسی و ترکی می‌نوشت که از آن جمله شرح فارسی بر نهج‌البلاغه (به نام شاه اسماعیل اول) و کتاب تاج‌المناقب در فضائل امامان است. (9)
میرمحمد استرآبادی و فرزند او میرمحمدباقر معروف به میرداماد (درگذشته 1041 ق)، ابوالقاسم حسینی فندرسکی (درگذشته 1050 ق) و ملاصدرای شیرازی (درگذشته 1050 ق) از دیگر فیلسوفان و اندیشمندان بنام این دوره هستند. در علوم شرعیه نیز می‌توان از فقیهان و نویسندگان فراوانی یاد کرد. احمد بن محمد اردبیلی (درگذشته 933 ق) مشهور به مقدس اردبیلی، از نخستین فقیهان این دوره است که میان تألیفات مفصل و مختصر او آثاری درباره فقه حکومت نیز به چشم می‌خورد. او استاد بسیاری از فقیهان این دوره به شمار می‌رود. قاضی نورالله شوشتری (درگذشته 1019 ق) پس از فراگیری علوم شرعی در ایران، به خصوص در مشهد، به نظر نشر مذهب امامیه عازم هندوستان شد و مدتی در لاهور ساکن گردید. او به جز کتب فقهی، کتاب‌هایی در اعتقادات، به خصوص امامت، نوشت که مشهورترین آنها احقاق الحق، ردیه‌ای بر کتاب فضل بن روزبهان حنفی است. در بخش فقه و فقاهت از همین کتاب نیز به فقیهان و عالمان دیگری اشاره خواهد شد.
به طور طبیعی، وجود دانشمندان و اندیشمندان فراوان و پرکار موجب شکوفایی فعالیت‌های علمی و رونق حوزه‌های علمیه شیعه می‌گردید.

M O B I N A · 18/7/23

حمایت‌های شاهان صفوی

شاهان صفوی و اعضای دیگر این خاندان، افرادی فرهیخته بودند و شخصاً در تلاش‌ها و کوشش‌های هنری و ادبی این دوره شرکت می‌کردند و به انگیزه‌های مختلف و شکل‌های گوناگون از دانشمندان و کارهای علمی و آموزشی پشتیبانی و حمایت می‌‌نمودند. این حمایت‌ها فقط خاص دربار نبود و حکام ایالت‌ها نیز دست کم در سده نخست حکومت صفویان از حامیان ادب و هنر برشمرده می‌شدند. (10) آنها از عالمان شیعه در خارج از کشور دعوت می‌کردند که به ایران بیایند و کمک‌های مالی و معنوی برای دانشمندان در نظر می‌گرفتند. گاه برای آنها حقوقی برای تدریس مقرر می‌کردند و اکثر آنان را از موقوفات بهره‌مند می‌ساختند. (11) شاهان صفوی دانشمندان را به تألیف و ترجمه کتب تشویق و ترغیب می‌نمودند و آنان به ساخت و نوسازی مساجد و مدارس علمیه مبادرت می‌ورزیدند. در اینجا فقط به اقدامات شاهان در احداث و تعمیر مراکز آموزشی اشاره می‌کنیم؛ زیرا در خصوص موارد دیگر، در جای خود مطالبی ارائه خواهد شد.
در دوره صفوی در شهرهای بزرگ وکوچک ایران، مساجد بزرگ و زیبایی ساخته شد یا مساجد ادوار گذشته بازسازی و تعمیر شدند که به طور معمول به عنوان مکانی برای آموزش علوم دینی بهره‌برداری می‌شدند. در دوره شاه طهماسب اول مساجد متعددی مانند مسجد سفید مراغه ساخته شد که معلوم نیست کدام یک به فرمان شاه بوده؛ ولی اقدامات وی در بازسازی برخی مساجد، مشخص و معلوم است؛ مانند الحاقاتی به مسجد جامع قزوین و نوسازی مسجد ذوالفقار اصفهان. (12) از مهم‌ترین این اقدامات، ساخت مسجد جامع اصفهان بود که در زمان شاه عباس اول آغاز شد؛ بخش‌هایی از آن در زمان وی و بخش‌های دیگرش در زمان شاه صفی و شاه عباس دوم به پایان رسید.
دانش‌های متداول

وجود دانشمندان فراوان، گسترش حوزه‌های علمیه و حمایت شاهان و دولتمردان سبب شد رشته‌های مختلف علوم در عصر صفوی از رونق و رشد فراوانی برخوردار شود و در هر زمینه تألیفات فراوانی به ثمر برسد.

M O B I N A · 18/7/23

فقه و فقاهت

یکی از ویژگی‌های عصر صفوی، کثرت فقیهان و آثار فقهی است که ناشی از تحولات سـ*ـیاسی این دوره بود. تشکیل دولت شیعه‌ مذهبی با مرزهای وسیع، حمایت شاهان صفوی از عالمان و فقیهان شیعه، تشویق و ترغیب به نگارش کتب دینی و مهاجرت عالمان و فقیهان شیعه به ایران، از عوامل توسعه فقه شیعه در ایران به شمار می‌رود. با این حال فقاهت شیعی در این عصر منحصر به ایران و حوزه‌های علمیه در این کشور نمی‌شد و همچنان حوزه‌های قدیمی و با سابقه‌ای مانند نجف، حله و جبل‌عامل به فعالیت‌های علمی خود ادامه می‌دادند. در شرایط سـ*ـیاسی آن زمان، مباحث فقهی، به خصوص آنچه به فقه حکومتی مربوط می‌شد، در ایران و عراق درخشش نمود و حاصل آن، تألیفات فراوانی بود که به ثمر رسید. از مباحث فقهی که در این دوره بسیار مورد توجه بود و کتاب‌ها و رساله‌های متعددی درباره آن نوشته شد، مسئله نماز جمعه بود. اغلب فقیهان شیعه تا این زمان یکی از شرایط وجوب نماز جمعه را وجود امام عادل، یعنی امام معصوم، مبسوط‌الید می‌دانستند، اما اینک با تشکیل حکومت شیعی مستقل، که در آن فقیهان شیعه جایگاه ممتازی داشتند، به این مسئله توجه شد، چنان که فقیهان عصر صفوی رساله‌های فراوانی در این موضوع (اثبات یا نفی وجوب نماز جمعه) نوشتند و کمتر فقیهی است که در این باره مطلبی ننوشته باشد. از مباحث مورد توجه دیگر، بحث درباره حدود کار فقیه، رابـ*ـطه او با حکومت و دلیل مشروعیت حکومت بود. البته این موضوعات از دیرباز مورد توجه فقیهان شیعه بوده، ولی شرایط جدید حاصل از حاکمیت صفویان، پرداختن به این موضع را جدی‌تر می‌نمود. (13)
بر این اساس، فقیهان این دوره به این‌گونه کتاب‌ها با این موضوعات عنایت بیشتری داشته‌اند و حتی کتاب‌هایی در رد نظرات مخالفان خود نوشته‌اند. (14)
در فعالیت‌های فقاهتی عصر صفویه به نکات قابل ملاحظه زیر می‌توان اشاره کرد:
در این دوره متون فقهی دقیق‌تر، عمیق‌تر و دامنه‌تر نسبت به دوره‌های قبل نوشته شدند؛ مانند کتاب‌های اثنی عشریات، نوشته صاحب معالم - حسن بن زین‌الدین عاملی - و نیز شیخ بهایی که در مسیر کارهای علامه حلی و شهید ثانی قرار داشتند و آثاری چون الروضة البهیه - شرح اللمعة الدمشقیه - شهید ثانی که در مسیر تلاش‌های انجام شده برای مبتنی ساختن فقه شیعه بر مبانی استدلالی مذهب امامیه قرار داشت. (15) مجموعه‌های فقهی بزرگی نیز با نظم و ترتیب بیشتر مثل جامع المقاصد محقق کرکی به وجود آمدند؛ همچنین شرایط برای نشر احادیث اهل بیت مناسب بود و شماری از فقیهان محدث به گردآوری مجموعه‌های حدیثی مبادرت ورزیدند که در آنها احادیث فراوان مربوط به فروع فقهی ذکر شده بودند. از این مجموعه‌های بزرگ باید کتاب‌های الوافی فیض کاشانی، وسایل الشیعه (16) شیخ حر عاملی، بحارالانوار علامه مجلسی و عوالم العلوم شیخ عبدالله بحرانی را نام برد.
فقیهان به احکام السلطانیه و فقه حکومتی توجه بیشتری نشان دادند و نوشته‌های متعددی در این زمینه ارائه کردند؛ همچنین توجه و گرایش آنان به تفسیر آیات الاحکام قابل ملاحظه است، چنان که محمد بن حسن استرآبادی کتاب معارج السوول را در دو جلد و مقدس اردبیلی زبدة‌البیان را در این موضوع تألیف نمودند.

M O B I N A · 18/7/23

یکی از ویژگی‌های فقاهت در عصر صفویه، ظهور و رشد اخباری‌گری است. در قرن یازدهم هجری، گروهی از دانشمندان شیعه با استناد به این که اهل سنت مؤسس علم اصول‌اند و اصحاب امامان برای به دست آوردن احکام شرعی از قواعد این علم استفاده نمی‌کردند و با استناد به این که استفاده از قواعد علم اصول در استنباط احکام، سبب می‌شود احادیث اهمیت خود را از دست بدهند، معتقد بودند که منبع استنباط فقه شیعه فقط کتاب و سنت است، نه آنچه مجتهدان می‌گویند. (17) از مهم‌ترین پیشوایان این گروه، مولی محمد امین استرآبادی (درگذشته 1036 ق) است که همه مجتهدان را، از قدیمین تا شهیدین و دیگران، به باد انتقاد می‌گرفت و همه را پیرو مکتب اهل سنت می‌دانست. او که از محققان و محدثان شیعه بود (18) و مسلک اخباری را در بین علمای شیعه ترویج می‌کرد و در برابر اصولیین به شدت موضع‌گیری می‌کرد، کتاب الفوائد المدینه را در زمان اقامتش در شهر مدینه و به منظور رد مجتهدان و اصولیین نوشت. (19) به زودی گرایش به اندیشه اخباری‌گری بین فقیهان شیعه افزایش یافت، به طوری که از دهه چهارم قرن یازدهم هجری به این مسلک در برخی شهرها و مراکز علمی بین‌النهرین نفوذ کرد، به سرعت مورد پذیرش بسیاری از فقیهان این سامان قرار گرفت و سپس در ایران نیز به مرور، هوادارانی پیدا کرد و بسیاری از فقیهان در شهرهای مختلف از آن جانب‌داری کردند و زین‌الدین علی بن سلیمان بحرانی نیز این گرایش را از ایران به بحرین برد. بدین ترتیب اخباری‌گری از دهه‌های نخست قرن دوازدهم بر مراکز علمی ایران و عراق غلبه پیدا کرد و چند دهه فقه شیعه را در تصرف انحصاری خود داشت تا این که در نیمه دوم همین قرن در برابر گرایش‌های اصولی شکست خورد و مراکز اصلی اخباریان به بحرین منتقل گردید. آخرین چهره برجسته از اخباریان این دوره شیخ یوسف بحرانی (درگذشته 1186 ق) فقیه مشهور و صاحب کتاب الحدائق الناضره بود. (20)
به هر حال فقه شیعه با وجود فقیهان بزرگ و پر کار دراین دوران به شکوفایی و رشد چشمگیری رسید. یکی از نامداران این فقیهان که استاد شماری از دانشمندان این عصر نیز محسوب می‌شد، محقق کرکی است که پیش‌تر از او یاد شد. مهم‌ترین کتاب ماندگار فقهی جامع المقاصد نام دارد که در شرح کتاب قواعد الاحکام علامه حلی نوشته شده و اگرچه به همه مباحث فقهی نپرداخته، تا امروز از منابع مورد توجه فقیهان بوده است. او کتاب‌های فقهی دیگری نیز داشت و از شاگردان مشهور او شیخ علی منشار، شیخ‌الاسلام اصفهان در عصر عباس اول و میر محمد استر‌آبادی - پدر میرداماد - را می‌توان نام برد. شیخ زین‌الدین بن علی عاملی (درگذشته 965 ق) معروف به شهید ثانی نیز از فقیهان بزرگ و متبحر امامیه است که اگرچه در قلمرو حکومت صفویان نمی‌زیست؛ ولی سمت استادی برخی از فقیهان جبل‌عاملی را داشت که به ایران مهاجرت کرد. شهید ثانی در طول عمرش حدود شصت کتاب و رساله درموضوعات مختلف نوشت که برخی کتب فقهی وی مانند الروضة البهیه (شرح اللمعة الدمشقیه) و مسالک الافهام (شرح شرائع الاسلام)، تأثیر زیادی در گسترش فقه شیعه داشت. (21)

M O B I N A · 18/7/23

برخی شاگردان شهید ثانی، مانند عزالدین حسین بن عبدالصمد عاملی (درگذشته 984 ق) - پدر شیخ بهایی - با مهاجرت به ایران مکتب و آرای فقهی وی را نشر دادند وبرخی از اعضای خانواده او، مانند محمد بن علی عاملی جبعی (درگذشته 1009 ق) صاحب مدارک الاحکام (22) و حسن بن زین‌الدین (درگذشته 1011 ق) صاحب معالم الدین (23) که شاگردان فقیه مشهور احمد بن محمد اردبیلی (درگذشته 993 ق) معروف به مقدس اردبیلی (24) نیز بودند، موجب شکوفایی حوزه علمیه نجف در همین عصر شدند. فقیهان نام برده از مجتهدان اصولی بودند که از آخرین آنها باید شیخ بهایی (درگذشته 1030 ق) را نام برد که با تألیف کتاب جامع عباسی در واقع اولین رساله عملیه را نگارش نمود. (25)
از نیمه دوم قرن یازدهم هجری، با رواج مسلک اخباریه فقیهانی ظهور کردند که گرایشی اخباری یا رویکردی حدیثی داشتند؛ به جز محمدامین استرآبادی که مروج اخباریه در این دوره بود. شخصیت مولی محمدتقی مجلسی (درگذشته 1070 ق) مشهور به مجلسی اول قابل توجه است. (26) او که نزد شیخ بهائی نیز دانش آموخته بود، به جمع و شرح و تدریس احادیث ائمه (علیهم السلام) پرداخت و در طریق استنباط احکام بر آنها اعتماد می‌نمود. او نخست کتاب الفوائد المدنیه استرآبادی را نیکو می‌شمرد، ولی بعدها نظر اصلاحی نسبت به آن ابراز داشت. (27)
به جز شرح‌های وی بر کتب قدما از کارهای ارزنده وی می‌توان به تألیف کتاب‌ها و رساله‌های فقهی به زبان فارسی اشاره کرد؛ مانند حدیقة المتقین واللوامع القدسیه که مورد استفاده مردم عادی ایران قرار گرفت. شاگرد و داماد او مولی محمد صالح مازندرانی (درگذشته 1080 ق) که شاگرد شیخ بهائی نیز بود، گرایش اخباری قوی نداشت، چنان که به شرح کتب اصولی شیخ بهایی و دیگران پرداخت؛ (28) ولی فرزند مجلسی اول مولی محمدباقر معروف به علامه مجلسی (درگذشته 1110 ق) کاملاً شیوه حدیثی داشت و همت خود را در گرد‌آوری و نشر احادیث و شرح کتب حدیثی قدما صرف کرد و نتیجه بارز آن را در کتاب بحارالانوار می‌توان دید.
از فقیهان برجسته دیگر این عصر، مولی محسن فیض کاشانی (درگذشته 1091 ق) است که تألیفات متعدد و مفصلی در فقه و حدیث دارد. الوافی در جمع و ترتیب و تهذیب روایات کتب اربعه و مفاتیح الشرایع شامل یک دوره کامل فقه، از آن جمله هستند؛ شمار زیادی از دانشمندان بعدی عصر صفوی از جمله علامه مجلسی و سید نعمت الله جزایری شاگردان وی بودند. (29) از فقیهان پرکار دیگر این عصر، محمد بن حسن حر عاملی (درگذشته 1104 ق) است که شهرت وی به سبب تألیف کتاب وسائل الشیعه است. (30) در همین زمینه باید از قاضی نورالله شوشتری، سیدنعمت‌الله جزایری، آقا جمال خوانساری و شیخ یوسف بحرانی نیز نام برد که هر یک دارای تألیفات متعددی در فقه و حدیث هستند. (31)

M O B I N A · 18/7/23

تفسیر، یکی دیگر از علوم اسلامی است که در دوره حکومت صفویان مورد توجه دانشمندان شیعه بود، چنان که شمار قابل توجهی از فقیهان، محدثان و اندیشمندان این دوره به نگارش کتاب‌هایی در این باب مبادرت ورزیدند. تفاسیر این دوره بیشتر روایی هستند؛ یعنی نویسنده تلاش کرده روایات معصومین در تفسیر هر یک از آیات را ذیل آن بیاورد. برخی از این تفسیرها بسیار مفصل و بعضی مختصر موجز هستند. از مهم‌ترین تفاسیر روایی در این دوره می‌توان به آثار فیض کاشانی اشاره کرد که مشتمل بر سه کتاب است. وی کتاب‌های تفسیری صافی، اصفی و مصفی را به صورت مفصل و مختصر تدوین کرد تا هم اصل علم - که به مطالعه کتاب‌های بزرگ عادت دارند - و هم عموم مردم - که خواندن مطالب گسترده علمی برایشان دشوار است - از آنها بهره‌مند شوند. تفسیر صافی، که مفصل‌ترین اثر است و در پنج جلد منتشر شده، ازمهم‌ترین تألیفات تفسیری شیعی به شمار می‌رود و در گذشته مورد استقبال علمای حوزه و بهره‌برداری و دانش‌پژوهان قرار می‌گرفته است. فیض در این کتاب به فراوانی از روایات بهره گرفته و دلالت آنها بر آیات را نقد و بررسی کرده است؛ همچنین در تفسیر آیات از نکات ادبی و بلاغی سود جسته که در این زمینه از متن عبارات تفسیر بیضاوی استفاده می‌کند. تفسیر صافی دیدگاه‌های امامیه را به طور گسترده‌ای شرح می‌دهد و استدلال می‌کند و هر جا شبهه‌ای باشد، دفاع می‌نماید. (32) دو کتاب اصفی و مصفی که در نهایت فشردگی و ایجاز و با هدف مطالعه تفسیر به همراه تلاوت نوشته شده‌اند، در واقع خلاصه‌ای از الصافی هستند.
البرهان فی تفسیر القرآن (33) نوشته سید هاشم بحرانی (درگذشته 1107 ق) یک تفسیر روایی است که بحرانی در این کتاب به گردآوری و تنظیم روایات اهل بیت (علیهم السلام) ذیل آیات پرداخته و از نقد و توضیح این روایات خودداری کرده است. منابع روایی نویسنده بیش از 58 کتاب است که بین آنها آثاری از مؤلفان ضعیف و متهم به غلو و روایاتی ساختگی و مشتمل بر غلو نیز به چشم می‌خورد. (34)
شیخ عبدعلی عروسی هویزی (درگذشته 1112 ق) از معاصران بحرانی نیز تفسیری مشابه البرهان با نام نورالثقلین نوشته که تنها در برگیرنده بخشی از آیات است و در آن به تبیین معنای آیات و بیان فضائل اهل بیت (علیهم السلام) که منطبق با آیات بوده، پرداخته است. (35)
در کنار تفاسیر روایی، که به طور عمده به قلم محدثان تدوین شدند، تفسیرهایی نیز به قلم فیلسوفان این عصر نوشته شده‌اند. غیاث‌الدین دشتکی شیرازی از حکمای اوایل عصر صفوی، تفسیری بر سوره هل اتی (36) نوشت و کمال‌الدین اردبیلی از معاصران وی، تفسیر الهی را در دو جلد به زبان فارسی تدوین کرد. (37) میان تألیفات شیخ بهائی از حاشیه‌ای بر تفسیر بیضاوی نیز نام برده شده است. تفاسیر فلاسفه در آثار ملاصدرای شیرازی به اوج خود می‌رسد. تفسیر قرآن وی شامل تفسیر فاتحة‌الکتاب، آیة‌الکرسی، سوره‌های نور، سجده، واقعه، جمعه و برخی سوره‌های کوچک دیگر است؛ همچنین حاشیه‌ای بر تفسیر بیضاوی به وی نسبت داده شده است. (38)

M O B I N A · 18/7/23

یکی از برنامه‌های تبلیغی - مذهبی در دوره صفویه فارسی‌نویسی متون دینی بود که بر این اساس، تفاسیری نیز به زبان فارسی پدید آمدند که از اولین آنها تفسیر زواره‌ای یا ترجمة‌الخواص است. ابوالحسن زواره‌ای (39) (درگذشته 947 ق) در این نگاشت مختصر خود پس از توضیح مفاهیم واژه‌ها، به ذکر روایات وارده ذیل هر آیه پرداخته است. او در تفسیر خود به شیوه روایی نگاشته و در این باره به بی‌توجهی تفسیر نویسان به اخبار اهل بیت اشاره کرده است. (40) شاگرد زواره‌ای، ملا فتح‌الله کاشانی (درگذشته 998 ق) تفسیری مفصل (در ده جلد) به فارسی تدوین کرده که به تفسیر کبیر و منهج الصادقین (فی الزام المخالفین) شهرت یافته است. این اثر نیز مانند تفسیر زواره‌ای واکنشی بوده به تفسیر مواهب علیه - ملاحسین کاشفی - که نسبت به اخبار اهل بیت بی‌توجهی کرده است. منهج‌الصادقین به شرح و تفسیر تنها بسنده نکرده و تفسیری جامع مشتمل بر مباحث مختلف و متنوع است که بیشتر نظرات زواره‌ای و بیضاوی و نیز مباحث ادبی و بلاغی زمخشری را آورده و از مجمع‌البیان در باب قصص و تاریخ نقل قول کرده است. کاشانی تفسیر منهج را خلاصه کردن که در ایران به چاپ رسیده است. وی تفسیر زبدة التفاسیر را نیز به عربی نوشت. از دیگر تفاسیر فارسی می‌توان تفسیر شریف لاهیجی نوشته محمد بن شیخ علی شریف لاهیجی (درگذشته 1088 ق) را نام برد که به روش روایی تدوین و در چهار جلد چاپ شده است.
3. حکمت و فلسفه

در عصر صفوی تحت توجهات شاهان صفوی به عالمان و اندیشمندان، فلسفه شیعی از رونق و رشد خوبی برخوردار شد و اندیشمندان صاحب نامی پدید آمدند که دستاوردهای ارزنده‌ای در این زمینه ارائه کردند. البته اکثر آنها شرح کنندگان آرا و حاشیه‌نویسان بر آثار دانشمندان پیش از خود بودند و در کار آنان - به جز برخی چهره‌های برجسته مانند ملاصدرای شیرازی - نوآوری و ابتکار کمی به چشم می‌خورد. بر این اساس بنابر نظر برخی نویسندگان، حکمت و فلسفه و دانش‌های دیگر غیرشرعی در این دوره نه تنها ترقی نیافت بلکه تنزل هم کرد، چنان که پس از دانشمندان دوره تیموری هیچ‌کس که بتواند هم‌شأن با ایشان محسوب گردد، ظهور نکرد. (41) با این حال شمار زیادی از دانشمندان قرن دهم و یازدهم در ایران به علوم عقلی و غیرشرحی پرداختند و کتاب‌ها و رساله‌های فراوانی به نگارش درآوردند و این خود حرکتی بزرگ در این زمینه به شمار می‌رود.
پیش‌تر از غیاث‌الدین شیرازی دشتکی به عنوان یکی از دانشمندان ایرانی این عصر یاد شد و در اینجا باید به جایگاه وی در علوم عقلی اشاره‌ای بکنیم. وی معاصر با جلال‌الدین دوانی - فیلسوف مشهور اواخر قرن نهم هجری - بود که با وی مناظراتی نیز داشت که برخی از آن مناظرات در بعضی آثار مکتوبش آمده است. از آثار برجسته وی می‌توان حاشیه بر الهیات شفا و حاشیه بر شرح اشارات خواجه نصیر طوسی را نام برد. (42) کمال‌الدین حسین اردبیلی بیشتر کارهایش بر ریاضیات متمرکز بود و در عین حال حاشیه‌هایی بر آثار قطب‌الدین رازی (شرح مطالع و شمسیه)، محمود چغمینی (شرح چغمینی بر فلکیات) و خواجه نصیرالدین طوسی (تحریر اقلیدس در هندسه) نوشت. (43)

M O B I N A · 18/7/23

شیخ بهایی را باید آغاز دوره شکوفایی علوم عقلی در عصر صفوی بدانیم، چنان که او و برخی اندیشمندان هم‌عصرش با تألیف و تدریس دانش‌های عقلی آنها را به رشد و شکوفایی فراوانی رساندند. شیخ بهایی در حکمت و منطق شاگرد مولی عبدالله بن حسین یزدی (44) (درگذشته 981 ق) بود و خود شاگردان بسیاری را تربیت کرد که از جمله آنها شیخ جواد بن سعدالله بغدادی کاظمی معروف به فاضل جواد است که برخی از کتب استاد خود را نیز شرح کرده است؛ همچنین ملاحسن فیض کاشانی، سیدرفیع الدین محمد نایینی و ملاصدرای شیرازی از شاگردان وی به شمار می‌روند. شیخ بهایی بین دانشمندان عصر صفوی از جایگاه و شهرت بسیاری برخوردار است و درباره ابداعات و اختراعات وی در معماری و صنعت مطالب فراوانی نوشته شده است. از کتاب‌های متعدد وی، شمار زیادی به موضوع علم حساب و ستاره‌شناسی اختصاص یافته و همین امر موجب تمایز وی از اقرانش گردیده است. شهرت وی بیشتر مرهون کتاب‌های خلاصة‌الحساب و تشریح‌الافلاک است.
میر محمدباقر استرآبادی (45) که هم‌زمان با شیخ بهائی می‌زیست و با وی مراودات علمی داشت، در حکمت، فلسفه، ریاضی و طبیعات تبحر یافته بود و خود را معلم ثالث می‌دانست و ذوق فراوانی برای تحقیق در علوم طبیعی داشت. روح اشراق و عرفان بر اندیشه وی تأثیر فراوان گذاشت و همین تأثیر در کتاب‌ها و تعالیم وی و در روح دو شاگرد برجسته‌اش (ملاصدرا و فیض کاشانی) به چشم می‌خورد. او در تألیفاتش بسیار دشوارنویس بود، چنان که نوشته‌های وی را فقط افراد متخصص و متبحر در فلسفه درک می‌کنند. مشهورترین کتاب وی القبسات است که در آن نظرات جدید در باب حدوث و قدم عالم ابراز داشته است. (46)
برخلاف میرداماد، ابوالقاسم فندرسکی بیشتر تمایل به آرای ابن‌سینا و فلسفه مشاء داشت و معمولاً آثار وی را تدریس می‌کرد. با این حال برخی وی را به سبب وارستگی و همنشینی با درویشان و متصوفه از حکمای اشراقی دانسته‌اند. (47)

خوش آمدید به رمان ۹۸ | بهترین انجمن رمان نویسی

ما را در شبکه‌های اجتماعی دنبال کنید

سرپرست بخش فرهنگ و ادب

سرپرست بخش فرهنگ و ادب

سرپرست بخش فرهنگ و ادب

سرپرست بخش فرهنگ و ادب

سرپرست بخش فرهنگ و ادب

سرپرست بخش فرهنگ و ادب

سرپرست بخش فرهنگ و ادب

سرپرست بخش فرهنگ و ادب

سرپرست بخش فرهنگ و ادب

سرپرست بخش فرهنگ و ادب

ما را در شبکه‌های اجتماعی دنبال کنید

درباره ما

لینک‌های پیشنهادی رمان ۹۸

آمار آنلاین