صنایع دستی ایران از دوره صفویه تا قاجار

M O B I N A · 12/2/22

در دوره‌ی صفوی، قالی ایران به ویژه به ممالک اروپایی راه یافت و از ممالک مختلف آن قاره از جمله لهستان هم سفارش‌هایی را دریافت کرد که میدانیم از معروفترین قالی‌های صادراتی، قالی‌هایی بود که به لهستان صادر شد و به "قالیهای پولنزی " (قالیهای لهستان) معروف است. شمار این نوع قالیها را که در ایران و عمدتا در کاشان و اصفهان بافته شده است، حدود ۳۰۰ تخته برآورد کرده اند که ۸ تخته‌ی آن، که مربوط به نخستین سفارشی دربار لهستان است، هم اکنون در "موزه‌ی رزیدنتس مونیخ" نگهداری می شود. ضمنا از این نوع قالیها حدود ۱۰ تخته‌ی آن هم در ایران - در موزه‌ی فرش ایران و در گنجینه‌ی دوران اسلامی- موجود است.
در دوره‌ی صفوی، قالی بافی ھنر مستقلی بود که از نفوذ هنرهای دیگر مصون ماند و برای قالی و توسط هنرمندان طراحی قالی، نقش‌های تازه ای ابداع شد که تا پیش از آن در قالیبافی دیده نشده است که از آن جمله باید به نقش‌های معروف به "گل شاه عباسی" اشاره کرد. در دوره‌ی صفوی از ابریشم نیز در قالیبافی و بافت فرش استفاده می شد و قالی‌های بس ظریف و زیبا که به "قالی پرده نما" مشهور است در دوره‌ی مذکور بافته میشد. به هر حال در پی رونق قالیبافی در دوره‌ی صفویه، در هریک از مناطق قالیبافی، قالی‌هایی بافته میشد که نقش و رنگ آمیزی آن به نام همان منطقه معروف بود.
در دوره‌ی صفوی، هنر نساجی که یکی از مهمترین صنایع دستی ایران به شمار می آید از نظر زیبایی و تنوع در فن بافت و نقش به اوج ترقی و تکامل رسید. از جمله آن که در زمان شاه طهماسب در قزوین مکتب هنری خاصی در هنر بافندگی به وجود آمد که از ویژگیهای این مکتب نقوش ترنج و گل و گیاه و شکار بود. پس از شاه طهماسب و همزمان با سلطنت شاه عباس، سبکی در بافندگی منسوجات رو به رشد نهاد، که ممیزه‌ی آن استفاده از نقوش گل و گلدان بود.
به طور کلی هنر بافندگی عصر صفوی را به دو دوره‌ی خاصی می توان تقسیم کرد:
در دوره‌ی نخست، سبکی توسط «خواجه غیاث الدین علی»، نوه‌ی مولانا کمال، خطاط مشهور، به وجود آمد که از ویژگیهای این سبک استفاده از طرح‌های کوچکی بود که در کل با هم هماهنگی داشت. از بافندگان مشهور این دوره میتوان عبدالله غیاث، حسین بن غیاث، یحیی بن غیاث، و معزالدین غیاث و آبان محمد نام برد.
در دوره‌ی دوم به رهبری رضا عباسی اسلوبی شکل گرفت که تحت تأثیر آن، بافنده بر نقوش و طرحی بزرگ تأکید داشت. محمدخان، اسماعیل کاشانی و استاد معین از هنرمندان این سبک بوده اند.
در شهرهای تبریز، هرات، اصفهان، یزد، رشت، کاشان، کرمان، مشهد و بروجرد کارگاه‌های بافندگی بسیار مهمی دایر بود که هر یک در بافت نوع و یا انواعی از پارچه معروف بود. مثلا در تبریز و یزد پارچه‌هایی می بافتند که اکثرا با تصاویر انسان تزیین میشد. در شهرهای یزد و کاشان انواع پارچه‌های ابریشمی مخمل تولید میشد. اصفهان به بافت پارچه‌های زری و تولید پارچه‌های چاپ قلمکاراشتهار داشت و در شوشتر زیباترین حریرها را می بافتند.

در مجموع باید گفت همکاری نقاشان و نساجان موجب تهیه‌ی پارچه‌هایی شد که از شاهکارهای هنری دوره‌ی صفوی محسوب می شود و انواع پارچه‌های حریر، مخمل، زری، دارایی، زری گل برجسته ، ابریشم و تافته و غیره در نقاط مختلف کشورمان بافته میشد.

در عهد صفوی، استفاده از فولاد بیشتر مورد توجه هنرمندان قرار گرفت و طلاکوبی و طلا کاری روی فلز نیز اهمیت بیشتری یافت. ضمن آنکه آرایش ظروف فلزی این دوران بیشتر از خوشنویسی تاثیر می پذیرفت. همچنین مشبک کاری روی فلز هم در کنار خوشنویسی و طلاکاری، جلوه‌ی افزونتری به آثار و ساخته‌های فلزی بخشید.
در آثار فلزی دوره‌ی صفوی زیبایی و ظرافت بسیار مورد توجه هنرمندان بوده است و این مهم حتی در وسایلی رزمی به جای مانده از عهد صفوی مشهود است. کلاً وسایلی که دوره‌ی صفویه برای اماکن متبرکه و از فلز ساخته شده است، نسبتاً سالمتر مانده است که البته بر این وسایل، نام ائمه اطهار (س) حک شده است، در دوره‌ی صفوی ضمناً ساخت و قلمزنی روی مس، برنج و آلیاژهای دیگر مرسوم بود است
در دورہ‌ی صفوی، رودوزی‌های سنتی از اهمیت خاصی برخوردار شد. ضمن آنکه آثار جالبی از شیشه‌ی دستساز این دوره را نیز میتوانیم در موزه ‌ها و دیگر مراکز هنری مشاهده کنیم. در دوره‌ی صفوی، خاتمسازی در شهر شیراز، موجودیت یافت و درها و صندوقچه‌های تهیه شده از خاتم، زینتبخش اماکن متبرکه و نیز برخی کاخها شد.
هممچنین از دوره‌ی مذکور، آثار منبت کاری زیبایی برجای مانده است از اواخر دوره‌ی صفوی شیوه‌ی دیگری از نقاشی به نام گل و مرغ هم موجودیت یافت، که این نوع نقاشیها از هنر تزیینی غرب تاثیر پذیرفته است. اگرچه در گوشه‌هایی از نقش‌های طبیعت و در نقاشیهای مکاتب شیراز و هرات، مشابه این نقشها مشاهده میشود. ولی در نقاشی‌های گل و مرغ و گل و مرغسازی بیشتر از رنگهایی که منشا غربی دارد، استفاده میشد که تا حدودی حال و هوای غربی به این نوع نقاشی میبخشد و میدانیم نقاشی گل و مرغ را بیشتر در هنر لاکی و در آثاری چون قاب و جعبه آیینه، قلمدان و جلد کتاب می توانیم مشاهده کنیم.
در دوره‌های افشاریه و زندیه، شاهد رکود تدریجی صنایع دستی ایران هستیم و این ضعف و سستی در تمامی رشته‌های هنرهای صناعی به چشم میخورد و حتی آثار نقاشی ایرانی در دوره‌ی زندیه نشانگر تکرار هنر ایران در اواخر عهد صفوی و یا نقطه شروعی برای تحول بعدی در نقاشی کشورمان است. چرا که در دوره قاجار از ادامه شیوه‌ی غربی و مستهیل شده تأثیرات بیگانه در سنتهای ایرانی و در واقع با ترکیب این دو، شیوه‌ی خاصی پدید آمد، که هم گرایش‌های تزیینی و هم تمایل به طبیعت پردازی در آن مشاهده میشود و میدانیم موضوعات نقاشیها عمدتاً شامل تصاویری از شاه، رجال و درباریان و بعضاً داستان‌های ادبی و مذهبی است
به هر حالی در دوره‌ی زندیه به تدریج نقاشی از طبیعت، رشد کرد و توجه به منظره سازی در پس زمینه‌ی نقاشی (فون) مشاهده می شود و این مهم در نقاشی‌های دوره‌ی قاجار هم ادامه و استمرار یافت.
در مجموع نقاشی دورہ‌ی زندیه و دهه‌های نخست قاجار را میتوان تحت عنوان "مکتب زندیه و قاجار " دانست که نقاشانی چون محمدعلی و آق صادق از شاخص ترین هنرمندان آن بودند.
در دوره‌ی قاجار و همزمان با از رونق افتادن مکتب زندیه و قاجار، نقاش شاخصی به نام أبوالحسن غفاری (صنیع الملک) مطرح شد که نقاشی دوره‌ی قاجار را در مسیر تازه ای قرارداد و منشأ تأثیرات جدیدی درآن شد.
در اواخر دوره‌ی قاجار، نقاشی شاخص دیگری به نام محمد غفاری (کمال الملک) مطرح شد. این هنرمند اگرچه تحت تأثیر موج جدیدی که عمویش صنیع الملک پدید آورده بود، قرار گرفت، اما روحیه و فضای محیط خود را هرگز فراموش نکرد و این مهم در توجه وی به زندگی مردم و فرهنگ ایران دریافت می شود که در آثارش مشاهده میشود. گفتنی است که کمال الملک ضمناً از نخستین بانیان مدرسه و موزه‌ی هنری در ایران به شمار می آید.

M O B I N A · 12/2/22

از شاخص ترین هنرمندان این رشته باید از استاد محمود فرشچیان نام برد. در زمینه‌ی هنر تذهیب باید گفت که این هنر پس از دوره‌ی صفویه به حیات خود ادامه داد و اگرچه در دوره‌های افشاریه، زندیه و قاجار با رکودی نسبی مواجه شد اما با تأسیس مدرسه‌ی صنایع قدیمه - در سال ۱۳۰۹ ه. ش و به ریاست استاد حسین طاهرزاده بهزاد در رشته‌ی تذهیب نیز هنرمندانی چون یوسفی و عبدالله باقری مطرح شدند که آثار با ارزشی از خود برجای نهادند. این هنر در حال حاضر از رونقی نسبی برخوردار است.
طبعاً با رواج چاپ ماشینی، جلدسازی هم تحت الشعاع رشد صنعتی کتاب قرار گرفت. در دوره‌های زندیه و قاجاریه جلدهای لاکی عمدتاً با طرح گل و مرغ - مورد توجه قرار گرفت. ضمن آنکه انواع پشت جلدهای دیگر چون چرم، مورد توجه واقع نشد ولی تاحدودی جلدهای مخملی طلاکوبی با استقبال مواجه شد. به هرحال کم کم ارزش کتاب در روند ماشینی و انتشار وسیع آن مطرح شد و کتاب آرایی و هنرهای مرتبط با آن به خصوص تجلید رو به افول نهاد. از هنرمندان شاخص رشته‌ی تجلیل طی دهه‌های اخیر باید از مرحوم استاد عتیقی یاد کرد.
"سفالگری پس از دوره‌ی صفویه به زوال گرایید و از تعداد دست اندرکاران و کارگاه‌های آن کاسته شد تا متعاقب آن نقش سفال در زندگی روزمره نیز کمرنگ شد. اگرچه ظرف دهه‌های اخیر و به ویژه سی ساله‌ی اخیر سفال سازی مورد توجه قشر جوان و تحصیل کرده واقع شد و افزون بر کارگاه سفال سازمان میراث فرهنگی کشور که فعالیت چشمگیری در تولید آثار ممتاز سفالی دارد، تولید سفال در مراکز سنتی این "هنر-صنعت " چون لاله‌جین همدان، مند گناباد، میبد یزد، زنوز، تبریز، شهرضا، اصفهان، سمنان، شاهرود، کرج، و تهران و غیره از رونق برخوردار است.
باری، هم اکنون سفالینه‌های هنری با طرح‌ها و نقش‌های جالب، تولید و عرضه میشود که‌:
برگزاری نمایشگاه‌های اختصاصی سفال و سرامیک چون "نمایشگاه آثار دوسالانه‌ی سفال‌سازان" و "نمایشگاه تخصصی شیشه، سرامیک و سنگ" و مانند آنها نشانگر رونق این رشته‌ی هنری است. گو اینکه سفال‌سازی در حال حاضر از جایگاه رفیع روزگاران نه چندان دیر و دور گذشته‌ی خود در زندگی مردم کشورمان فاصله‌ی زیادی دارد.
در دوره‌های زندیه و قاجاریه، شاهد تأثیر قابل توجه هنر غرب از طریق نقش و رنگ در کاشی‌سازی کشورمان هستیم. از جمله آنکه نقش‌هایی به نام گل لندنی به کاشی ایران راه یافت و رنگ‌های جدیدی نیز به کار گرفته شد که تا پیش از آن رایج نبوده است.
کاشی‌های موجود در عمارت کلاه فرنگی شیراز - که هم اینک در موزه‌ی پارس نگهداری میشود – و نیز کاشی‌کاری‌های مسجد وکیل شیراز – که نقوش آن بیشتر متاثر از طبیعت است - مؤید این نکته است. گفتنی است که اگرچه کاشیکاری عهد زندیه متأثر از کاشیکاری دورہ‌ی صفویه است اما غنا و زیبایی آن را ندارد.
در دوره‌ی قاجاریه تحولی نسبی از لحاظ رنگ آمیزی و موضوع در کاشیکاری پدید آمد؛ و در اکثر کاشی‌کاری‌های این دوران، که با به کارگیری رنگ قرمز همراه است شاهد موضوعات تاریخی و یا زندگی روزمره‌ی درباریان هستیم.
به هر حال کاشی‌کاری به عنوان یکی از هنرهای مرتبط با هنرهای سنتی و معماری ایران علارغم فراز و فرود‌هایی که داشته است، از رونق شایسته ای برخوردار است و افزون بر شهر اصفهان و شهرهای شیراز و تهران در کنار اغلب اماکن متبرکه و ساختمان‌های تاریخی، کارگاه‌های کاشی‌سازی وجود دارد که از مهم‌ترین آنها میتوان به واحدهای کاشی‌سازی در استان قدس رضوی اشاره کرد. گفتنی است که امروزه بیشتر کاشی‌های هفت رنگ و معرق و معقلی تولید میشود که زینت‌بخش اماکن متبرکه و نیز ساختمان‌های قدیمی و یا ساختمان‌های در حال مرمت و بازسازی مربوط به دوران‌های پیش است. هرچند که قالیبافی ایران پس از دوران اوج و شکوه و اقتداری که در عصر صفویه داشته است، در دوره‌های بعد رونق کمتری داشته اما از دورہ‌ی قاجار و در پی صادرات آن به اروپا و دیگر نقاط جهان، خود را به عنوان مهم‌ترین محصول صادراتی غیرنفتی به ثبت رسانده است. اگرچه در این رهگذر و در پی فعالیت گسترده‌ی شرکت‌های خارجی برای تولید بیشتر و کم توجهی به تولید قالی در هر منطقه، با توجه به ویژگی‌های شناخته شده‌ی آن از لحاظ نقشں و رنگ، لطماتی هم وارد شده است. همچنین به واسطه‌ی جایگزینی تدریجی رنگ‌های شیمیایی به جای رنگ‌های طبیعی، قالی ایران یکی از ممیزه‌های خود را به تدریج از دست میدهد."

M O B I N A · 12/2/22

به هرحال، با توجه به ذوق و قریحه‌ی سرشار هنرمندان ایرانی در زمینه‌ی قالیبافی، این "هنر - صنعت " همچنان به رونق و سرزندگی خود ادامه داده و بافت قالی‌های بزرگ پارچه - حتی بیش از ۵۰۰۰ متر مربع - تولید قالیچه‌های نفیس با رج شمارهای استثنایی - حتی بیش از ۱۶۰ رج - و تولید و عرضه‌ی قالیچه ‌ها و قالیهای تصویری و نیز طراحی و تولید قالی و قالیچه‌هایی با ابعاد مختلف و در اشکال گوناگون چون چندضلعی، بیضی، دایره ای و نیز قالیچه‌های کوچک حجمی، همه و همه موید استعداد ایرانیان در تولید قالی است.

در دوران معاصر قالی ایران از فن شناسان و هنرمندان طراح و متخصصی چون عمواغلی، ارجمند، عیسی بهادری، عبدالله باقری، رسام عرب زاده و امثال آنان که هر کدام به سهم خود تلاش‌ های ارزنده ای در زمینه‌ی طراحی بافت قالی داشته اند، برخوردار بوده است. مراکز و مناطق قالیبافی ایران عبارت است از: آذربایجان، اصفهان، کاشان، جنوب خراسان، مشهد، کردستان، ترکمن، اراک، کرمان، چهارمحال و بختیاری، فارس، قم و تهران.

پس از دوران صفویه، شاهد زوال تدریجی نساجی سنتی ایران و به ویژه کاهش تدریجی تولید پارچه‌های نفیسی دست بافت نظیر ترمه، زری، مخمل و دارایی هستیم. به طوری که در حال حاضر تنها چند دستگاه به تولید پارچه‌های زری در سازمان میراث فرهنگی در شهرهای تهران و کاشان و در هنرستان هنرهای زیبای اصفهان می‌پردازد. در زمینه‌ی بافت مخمل فقط سه دستگاه در مرکز آموزشی هنرهای سنتی میراث فرهنگی کاشان وجود دارد. و دستگاه‌های معدودی به تولید پارچه‌ی ترمه در شهرهای یزد و کرمان و نیز به تولید پارچه‌ی دارایی در شهر یزد مشغول است. با این حال تولید سایر پارچه‌های دستبافت نظیر حمام سری جاجیمچه، جاجیم، ملحفه، شمد، چادر شب و غیره در مناطق روستایی و شهری کشورمان مرسوم و متداول است. بافت انواع گلیم‌های دستباف شامل گلیم‌های دورو، گلیم‌های سوماک و گلیم‌های يکرو ولی غیرسوماک در مناطق مختلف کشورمان به ویژه در استان‌های فارسی، اردبیلی، آذربایجان شرقی، کردستان و کرمانشاه از رونق خوبی برخوردار است و طی سه دهه‌ی اخیر بر میزان تولید و نیز کیفیت آنها افزوده شده و در زندگی شهری نیز کاربردهای جدیدی یافته است. فلزکاری نیز علی رغم فراز و فرودهایی که داشته است کماکان به حیات خود ادامه میدهد. ساخت و قلمزنی روی فلز در شهرهایی چون اصفهان، شیراز، تبریز و تهران، ملیله سازی در زنجان، اصفهان و تهران، میناکاری و طلاکوبی روی فولاد در اصفهان، و ساخت زیورآلات سنتی در گنبد و سنندج و برخی دیگر از نقاط کشورمان، و نیز هنرهایی چون فیروزه‌کوبی و علامت‌سازی در اصفهان و تهران، و فعالیت‌هایی که کم و بیش در زمینه‌ی ضریح‌سازی و قفل‌سازی صورت میگیرد، همه و همه نشانه‌هایی از رونق نسبی فلزکاری در کشورمان است و هنرمندانی چون استاد محمود دهنوی، استاد حسین علاقمندان و استاد ساعى، استاد راعی و امثال آنان آثاری باارزش و با طرح‌های جالب و گاه استثنایی پدید آورده اند.

گفتنی است که ساخت محصولات مسی به دليل عدم استفاده از آن در زندگی روزمره به شدت کاهش یافته و همچنین برخی از محصولات فلزی جنبه‌های مصرفی خود را از دست داده‌اند. اگرچه شیشه‌گری و تولید شیشه‌های دست‌ساز پس از دوران صفویه، رو به تنزل نهاد اما در ظرف سی ساله‌ی اخیر شاهد رونق نسبی این هنر صنعت در شهر تهران به عنوان مهم‌ترین مرکز تولید انواع شیشه دست‌ساز هستیم. هنرهای مرتبط با چوب نظیر منبت، معرق، خاتم و نازک‌کاری چوب پس از تأسیس مدرسه‌ی صنایع قدیمه در سال ۱۳۰۹ ه. ش مورد توجه بیشتری قرار گرفت. خاتم‌کاری‌های زیبا در تالار خاتم کاخ مرمر و تالار خاتم مجلس شورای اسلامی و نیز تولید چند نمونه میز خاتم توسط خاتم‌کاران هنرمند شیرازی و اصفهانی، آثار منبت و معرق تولید شده توسط منبت‌کاران و معرق‌کاران هنرمندی نظیر امامی، ویزایی، گودرزی، زابلی و غیره در مدرسه‌ی صنایع قدیمه، سازمان میراث فرهنگی کشور و نیز در شهرهای آباده و گلپایگان و تهران، محصولات نازک‌کاری چوب ممتاز و هنرمندانه ارایه شده توسط هنرمندانی چون عبدالمجید نعمتیان و علی اکبر بهزادیان از استان کردستان و سازهای سنتی ساخته شده توسط استاد قنبری در کارگاه سازسازی سازمان میراث فرهنگی کشور و سرانجام صنایع دستی مختلف و متنوع چوبی موجود در موزه صنایع دستی تهران نشانگر ذوق سرشار و هنر صنعتگران ایرانی در رشته‌های گوناگون مرتبط با صنایع و هنرهای چوبی کشورمان است. سرانجام آنکه باید به رودوزی‌های متنوع و نفیس ایرانی چون سوزن دوزی بلوچ، پته دوزی کرمان، قلاب‌دوزی رشت و سوزن دوزی و ملیله‌دوزی اصفهان و نیز آثار جالب چاپ قلمکار اصفهان و چاپ کلاقه‌ای آذربایجان هم اشاره‌ای داشته باشیم که علی‌ رغم فراز و نشیب‌های فراوان هم اکنون روزگار پررونقی را سپری میکند. به هرحال، هم اکنون قریب به ۲۰۰ رشته‌ی صنایع دستی در کشورمان وجود دارد.
#هنر_یاب

خوش آمدید به رمان ۹۸ | بهترین انجمن رمان نویسی

صنایع دستی ایران از دوره صفویه تا قاجار

M O B I N A

سرپرست بخش فرهنگ و ادب

رمان ۹۸ | بهترین انجمن رمان نویسی

رمان ۹۸ | دانلود رمان

M O B I N A

سرپرست بخش فرهنگ و ادب

رمان ۹۸ | بهترین انجمن رمان نویسی

رمان ۹۸ | دانلود رمان

M O B I N A

سرپرست بخش فرهنگ و ادب

رمان ۹۸ | بهترین انجمن رمان نویسی

رمان ۹۸ | دانلود رمان

درباره ما

لینک‌های پیشنهادی رمان ۹۸

آمار آنلاین

خوش آمدید به رمان ۹۸ | بهترین انجمن رمان نویسی

ما را در شبکه‌های اجتماعی دنبال کنید

سرپرست بخش فرهنگ و ادب

سرپرست بخش فرهنگ و ادب

سرپرست بخش فرهنگ و ادب

ما را در شبکه‌های اجتماعی دنبال کنید

درباره ما

لینک‌های پیشنهادی رمان ۹۸

آمار آنلاین