صنایع دستی ایران از گذشته تا به امروز

M O B I N A · 6/2/22

پیرامون دست یابی به تاریخ دقیقی برای ظهور صنایع دستی ایران به طور خاص به جمع بندی دقیق و متقنی نمی توان رسید، چه این که بشر از ابتدای خلقت به منظور رفع حوائج و نیازهای روزمره زندگی دست به ساخت ادوات و ابزارآلات ابتدایی از قبیل وسایل شکار، وسایل و ادوات کشاورزی، ادوات و ابزار و ظروف آشپزی و پوشاک و … زده است، که به نوعی می توان آن را خاستگاه و زادگاه صنایع دستی نامید. و البته بنا به جغرافیای محل سکونت، عوامل طبیعی و آب و هوایی، انتشار جمعیت و گونه های طبیعی جانوری و گیاهی نوع محصولات و صنایع پیرامون آن متفاوت خواهد بود. نکته قابل تأمل دیگر این که هرچه به دوران های و تاریخی تر نزدیک می شویم محصولات و آثار برجای مانده عموما دارای جنبه کاربردی و مصرفی بوده است و کمتر دارای آرایه های زیبایی و تزیینی بوده است، لیکن به مرور زمان و پس از تسلط اولیه انسان بر ناهمواری ها و ناملایمات و افزایش آگاهی و شناخت وی از طبیعت و قوانین و هنجارهای آن به مرور، آثار و محصولات علاوه بر جنبه کاربردی و مصرفی به زیور آرایه های هنری نیز آراسته گردید و گرایشات صرف هنری پا به عرصه وجود گذارد، در ایران به طور عام سیر تحول صنایع دستی را به لحاظ جنبه زیبایی شناسی و هنری آن می توان حول محور پیش از اسلام و پس از ظهور اسلام در ایران دسته بندی نمود، چه این که به گواه آثار و اسناد بر جای مانده تغییر نگرش در ساختار و نگاه به صنایع دستی و آثار هنری پیش و پس از اسلام دارای تفاوت و تمایزات اساسی و ریشه ای است. سلسله های حکمرانی در تمامی ادوار تاریخی ایران دارای ویژگی های خاص از زیر مجموعه های گوناگون و متنوع صنایع دستی ایران به رشد و بلوغ و گسترش رسیده و مورد توجه و حمایت حکمرانان بوده است و البته شاهد ویرانی و تاراج آن در بعضی مقاطع تاریخی نیز بوده ایم که در جای خود بدان اشاره خواهد رفت. به منظور بررسی دقیق تر تاریخ صنایع دستی ایران و سیر تحول آن از آغاز تا انجام لازم می باشد که در ابتدا اشاره ای به ادوار تاریخی ایران و سلسله هایی حاکم برود و سپس گرایشات خاص هر دوره بررسی شود تا به جایگاه امروزین صنایع دستی ایران پرداخته شود.

M O B I N A · 6/2/22

نگاهی به ادوار تاریخی ایران از آغاز تا اکنون
همانگونه که در سطور بالا اشاره شد در یک تقسیم بندی خیلی عام و کلی برای بررسی وضعیت صنایع دستی و نیز هنری تاریخ ایران، الزاما باید در چهارچوب دو مقطع پیش و پس از ظهور و حضور اسلام در ایران به بررسی پرداخت، چه این که اصولا صنایع دستی و هنری ایرانی صرفا یک محصول کاربردی و مصرفی روزانه نیست، هنرمند خلاق و صنعتگر ایرانی گویا روح هنری و خلاقانه و آرمانی خود را در آثار خود می دید، آثار هنری و صنایع دستی ایرانی، سرشار از رمز و راز، و ظرائف و دقایق عرفانی و ملکوتی است، سرشار از استعاره ها و تشبیهات لطیف عرفانی و شاعرانه و ظریف است، طبعا با تغییر نگرش و تفکر، این نگاه و رویکرد نیز خواه ناخواه، به اختیار و یا به اجبار دستخوش تغییر و تحول خواهد شد. بر این مبنا دوره زمانی مورد نظر در بخش اول از قرون عصر حجر میانه با قدمتی حدودا بین10/000 الی 12/000 سال ق م تا دوران حاکمیت ساسانیان، تحت بررسی قرار می گیرد. و در بخش دوم از مقطع بعد از ساسانیان تا به دوران معاصر مورد بررسی قرار می گیرد
عصر حجر میانه تا ساسانیان
به باور اکثر محققان و کارشناسان مربوطه فلات ایران و خاورمیانه، خاستگاه و زادگاه علوم و فنون کشاورزی، فلز کاری، سفال گری و نیز علوم مربوط به نجوم، فبسفه، ریاضی، خط و اعداد، می باشد. گفتنی است که تاریخ صنایع و تاریخ تمدن الزاما در هم آمیخته است و مرز خاصی بین این دو مقوله نمیتوان به صراحت قائل شد .
با عنایت به آثار مکتوب و نیز بررسید آثار مکشوف ناشی از حفریات باستان شناسی و بازیافته های تاریخی ، قدیمی ترین دوره زندگی انسان در فلات ایران را متعلق به دوران عصر حجر میانه ( 10000-12000 سال ق.م) می دانند که با آثار برجای مانده در غار مسکونی هوتو ( نزدیک به بهشهر فعلی و جنوب شرق دریای مازندران ) مطابقت و سندیت یافته است .
آثار مکشوفه و برجای مانده از آن مقطع تاریخی بیانگر وجود کشاورزی و کاشت غلات ، گندم ، جو و بهره گیری از ابزاری مانند داس سنگی با لبه های دندانه دار بوده است .
همچنین رواج دامداری به دنبال خود ابداع صنعت پشم ریسی ، ریسندگی و بافندگی را در پی داشته است .
همچینین با ساخت ابزار سنگی و استخوانی ویژه شکار و ساخت ظروف ساده و ابتدایی سفالی جهت پخت غذا پیشگامان ورود به این حیطه بوده اند .
همچنین باستان شناسان کوه های بختیاری را محل سکونت افرادی قلمداد میکنند که شیوه های ساخت ظروف سفالین را بلد بوده اند
عصر فلز
در این برهه زمانی شاهد ساخت ابزارآلات و ادوات ریخته گری برنزی و مسی می باشیم . همچنین بافت منسوجات ظریف ، طلاکاری و ساخت اشیاء زرین در این دوران رونق و رواج یافت .
عصر مفرغ ( 2700 ق.م )
در این دوره تحولی عظیم و سترگ در گستره تمدنی آسیای غربی پیش آمد و البته ایرانیان نیز از آن بی بهره نبودند ، ساخت محصولاتی در جهت سهولت و رفاه زندگی رونق و گسترش ویژه ای یافت، بـ*ـو*سیله چرخهای کوچک دستی ظروف مورد نظر سفالین ساخته می شد که برخلاف ظروف سفالین خام دورانهای قبل در سیستم کوره پزی ، پخته می شد که البته منقوش به نقش و طرح نیز بودند
عصر آهن
در بازه زمانی 1200 ق.م آهن جایگزین مفرغ در ساخت ابزارآلات و اسلحه گردید . بعضا از آن در ساخت زیورآلات نیز استفاده میشد .
پس از چندی فلز مس نیز با حضوری گسترده در این عرصه پای به میدان گذارد . آثار مکشوفه از شوش مؤید این امر می باشد .
کالاهایی نظیر سوزن ، تبر ، آینه های مسین ، اسکنه را میتوان مثال زد . در این دوره صنعت پارچه بافی نیز رونق یافت اما در راس موارد ذکرشده ، صنعت سفال گری را میتوان نام برد یا محصولاتی نظیر ظروف غذاخوری
آبخوری ، دیگ ، گلدان ، ظروف لعابدار ، همچنین از آثار مکشوفه این دوران می توان به گردنبندی با گوش ماهی و سنگهای مختلف ، انگشتر با گوش ماهی و مهره های سنگی که مزین به اشکال حیوانات است، اشاره نمود. در این عصر علاوه بر ساخت اشیاء سنگی ساخت تبر، بیلچه و سلاح های گوناگون از مس نیز رواج پیدا کرد. هم چنین در ساخت وسایل مصرفی از استخوان و نیز فلز بهره می بردند. از دیگر ویژگی های قابل ذکر این که محصولات این دوران خواه فلزی و خواه سفالی منقوش به نقوش و طرح هایی یکسان بوده اند. کشفیات باستان شناسی در نزدیکی های نهاوند شامل سفالینه های ظریف به رنگ زرد و قرمز، خنجرهای فلزی حکاکی شده، تارخی در حدود 1100 ق م تا 1300 ق م را شامل می شود. هم چنین آثار مکشوفه، پیرامون دامغان فعلی شامل کوزه های بزرگ سفالی بزرگ، اشکال هندسی لعاب دار قهوه ای روشن و کرم، هم چنین آثار مسی مشتمل بر سنجاق های مسی، خنجر، گرز، دستبند، زینت آلات زرین، فنجان، مجسمه های نقره از حیوانات، هاوان (هاون)، تندیس، تسبیح سنگی، تاریخ 2000 تا 3000 ق م را نشان می دهند.
به طور کلی صنایع دستی شاخص و هنری ایران در هزاره اول قبل از میلاد و دوران مادها مشتمل بر ابزارهای مفرغی و حکاکی شده به ویژه در لرستان، انواع سلاح و ادوات کشاورزی، اشیاء آئینی (تندیس بت ها و توتم ها) دهانه و مال بند، ادوات و تجهیزات مرتبط با اسب و چهارپایان، سنجاق های مفرغی، قفل، زیورآلاتی با سر و شاخ چهارپایان و حیوانات و … می باشد. به طور کلی در صنایع دستی و هنری ایرانیان در دوره های ماقبل تاریخ مدون، از جمله آثار مکشوفه در شوش، تپه سیلک، تپه حصار، لرستان نشانگر توجه ویژه به نقش حیوانات و نیز اشکال و خطوط هندسی بوده است و عموما از سر حیوانات به عنوان نمادی تزیینی و مفهومی در زیورآلات و ابزار و ادوات جنگی استفاده می گردید. مانند سر بز، شیر و …

M O B I N A · 6/2/22

دوره هخامنشی : (330 – 550 ق م)
آثار و نشانه های بر جای مانده از این دوران بیانگر طیفی گسترده از گرایشات مختلف صنایع دستی و البته با ویژگی های منحصر و مختص این دوران می باشد. جام ها و ساغرها (ریتون) های طلا و نقره به شیوه چکش خواری روی نقره ، نقره کاری، زرگری، ساخت زیورآلات زرین و سیمین، ریخته گری مفرغ، سفالگری، سنگ تراشی، پارچه بافی (از پشم) کنده کاری، منبت کاری، قالیبافی (که نمونه شاخص آن قالی پازیریک نخستین قالی بافته شده در جهان توسط ایرانیان 500 ق م) را می توان نام برد.
در هنر هخامنشی از ترسیم حیوانات به وفور استفاده شده استف بعضی درخت ها، گیاهان و نباتات، پرندگان اسطوره ای و خیالی، علامت اهورامزدا و …
در هنر هخامنشی به جزئیات پرداخته نمی شود، نوعی نگاه تجریدی در آثار به چشم می خورد در واقع کلیت پرداز است و به ترسیم کلیات اکتفا می شود. در حجاری ها و سنگ تراشی ها نیز این امر نمایان است. از نقش حیوانات بدون پرداختن به جزئیات و حالات روحی استفاده شده است. ظریف ، دقیق، ساده و البته با دوام و استحکام.
سلوکیان و اشکانیان : دوران سلوکیان را می توان متأثر از هنر یونان دانست. استفاده از سبک و نمادها و نگاه هنیستی (یونانی مآبی) در آثار بر جای مانده از این دوران نمایان است، لیکن با گذر به دوران اشکانیان بار دیگر هویت ایرانی نمود بیشتری در آثار صنایع دستی یافته است. آثاری چون سفالینه های زیبا، مسکوکات فلزی (از جنس طلا و نقره) قلاب دوزی، رودوزی، پارچه بافی و زیورآلات را می توان شاهد مثال آورد.
ساسانیان : دوران ساسانیان را تا پیش از ادوار حضور اسلام در ایران می توان دوره اوج رشد و اعتلا و شکوفایی هنر و معماری نامید. صنعت فلزکاری و نیز معماری در این دوران به اوج و جایگاهی والا دست یافت، عصری که می توان آن را عصر طلایی نامید. از این دوران آثاری بی نظیر و زیبا در زمینه های گوناگون از جمله سینی ها، ظروف برجسته کاری با نقوش متنوع ریخته گری با مفرغ و نقره، بشقاب، کاسه، جام و مشربه، ظروف طلا کاری شده، حکاکی، قلم زنی، میناکاری، هنر فلزکاری، قالیبافی، شیشه گری، سفالگری، پارچه بافی (که نمونه های ابریشم آن به چین هم صادر می گردد) رو دوزی ها و مسکوکات فلزی.
با شکست ساسانیان از اعراب و حضور اسلام در ایران رفته رفته شاهد تغییر در شکل و محتوای بعضی از آثار و صنایع دستی و هنری ایران می باشیم که در جای خود به آن پرداخته خواهد شد
صنایع دستی ایران پس از ظهور اسلام
پس از حضور اسلام در ایران و تا به اکنون شاهد نوسانات و نیز دگرگونی های وسیع و مختلفی در کلیه عرصه های موجود از جمله صنایع دستی ایران و نیز صناعات هنری بودیم. این دگرگونی بیش و پیش از هرچند مرهون نگاه نوین ناشی از گسترش دین نوین در برابر آموزه های پیشین (زرتشتی) می باشد. به طبع تفکرات جدید تغییراتی نیز در در حوزه صنایع دستی ایران و نوعا محصولات وابسته به آن به وجود آمد، به طور مثال ساخت جام ها و ساغرها و تنگ های نوشیدنی خوری به محاق رفت، تصویر سازی از افراد و حیوانات بر روی ظروف و حکاکی آن بر روی فلزات و مسکوکات به حاشیه رفت و جای آن خطاطی، تذهیب و تشعیر و حاشیه نویسی، کتابت و صنایع وابسته به آن از جمله جلد سازی، رونق یافت و از قضا دارای نقاط اوج و درخشانی نیز در زمینه های ذکر شده در مقاطع مختلف گردید که می توان نمونه های درخشانی را نیز به عنوان مثال عنوان نمود. لیکن به جهت اختصار کلام دو مقطع را می توان دوران بالندگی و شکوفایی هنر اسلامی در صنایع دستی پس از حضور در ایران نام برد : 1) دوران سلجوقیان 2) دوران صفویه
لیکن در مقام قیاس مس توان دوران صفویه را شاه گل اوج و شکوه صنایع دستی ایران و نیز محصولات هنری نامید.
از بدو حضور اسلام در ایران در عهد ساسانی تا قرون بعدی و حاکمیت سلجوقیان شاهد تغییرات گوناگونی از منسوخ شدن استفاده از ظروف سیمسن زرین، احیاء و ترویج صنعت سفالگری لیکن با شمایل و ترکیبی دیگر ( استفاده از لعاب مینایی) رونق صنعت نساجی و پارچه بافی از جمله بافت پارچه های ظربف (شبیه پارچه های ساسانی منتها با تفاوت در نقوش که به جای استفاده از نقوش حیوانی ، استفاده از خط کوفی در حواشی پارچه مرسوم گردید.) را شاهد می باشیم. این شباهت ها رفته رفته به آثار فلزکاری نیز راه یافت با همان تفاوت ذکر شده در پارچه ، استفاده از خط در آثار فلزکاری، رعایت زیبایی و ظرافت در آثاری نظیر سینی آبخوری و

M O B I N A · 6/2/22

هنر شیشه گری نیز تقریبا بدون تغییر خاصی در این دوران به حیات خود ادامه داد. هم چنین است هنر قالیبافی که در آن به جای استفاده از نقوش حیوانات بیشتر از نقوشی شامل گل و گیاه و درخت استفاده می شد و آثار زیبایی در جهت مفروش نمودن صحن امامزاده ها و اماکن متبرکه در این راستا خلق گردید. تذهیب و یا خوشنویسی کتب علمی و مذهبی که در قرون اولیه اسلام آغاز به رشد و حیات نمود در دوارن سلجوقیان رشد چشم گیری یافت و به دنبال آن نگارگری نیز به عنوان هنری مرتبط با کتابت رونق یافت. شرح تصویری کتب پزشکی و زیست شناسی هم چنین کتب ادبیات و دیوان اشعار شعرا، رشد و تکامل یافت.
سفالینه های دوران سلجوقی نسبت به سفالینه های صدر اسلام دارای ظرافت و زیبایی و دقت بیشتری در ساخت بودند و همچنین تنوع در طرح و نقش در دوران سلاجقه بنا بر گسترش روابط بازرگانی میان ایران و چین شاهد تاثیر پذیری هنر ایران از هنر چین می باشیم. این تاثیر در شیوه ساخت سفال نیز به چشم می خورد.
کاشی کاری در دوره نام برده مورد توجه و اقبال بیشتری قرار گرفت و از آن در آرایش کتیبه ها، سردر مساجد و اماکن و بقاع متبرکه همراه با خطوط نسخ و نقوش تذهیبی استفاده می کردند که به عنوان معروف ترین نمونه کار شده می توان به کاشی های محراب حرم امام رضا در شهر مشهد در قرن هفتم اثر خاندان محمد بن ابی ظاهر اشاره کرد.
در دوران طلایی سلجوقیان به لحاظ درخشش و رونق صنایع دستی و هنری از جمله مس کوبی انواع ظروف و محصولات فلزی مسی، حکاکی، قلمزنی و مشبک کاری آنها شاهد ظرافت و زیبایی بی نظیری می باشیم و گفتنی است که مشبک کاری روی فلز نیز برای نخستین بار در این دوران انجام پذیرفت. از مشهورترین آثار بر جای مانده از این دوران می توان به بشقاب آلب ارسلان اشاراه نمود.
شیشه گری علاوه بر سفالگری و آثار فلزی نیز در این عهد به ویژه در نیشابور رونق داشته است. آثار صراحی یافت شده در گرگان نیز در همین راستا قابل ذکر است. دوران سلجوقیان را دوره اوج فن و مهارت تکنیک بافندگی نیز می دانند. صنعت نساجی در این دوران به اعلاء درجه رشد و کمال خود دست یافت.
اگرچه با هجوم و تخریب و ویرانی آثار و اماکن و ابنیه فرهنگی و تاریخی ایران در حمله مغول ها، خسارات عظیمی را شاهد بودیم اما به مرور شاهد رشد و نیز تاثیر پذیری هنرمندان ایرانی از هنر مهاجمین مغول به ویژه در نگارگری و نقاشی می باشیم و دیوان های معروف بر مبنای این تاثیر و تاثر به زیورکتابت و نگارگری مزین گردید که به عنوان نمونه به یکی از مشهورترین آن به عنوان دیوان خواجوی کرمانی (مصور شده توسط جنید) اشاره می رود. در این دوره جلد سازی، سفالگری، کاشی کاری، قالیبافی، فلزکاری و نساجی هم رونق و رواج داشت. لیکن تاثیر پذیری از هنر چینی بیشتر در سفالگری، کاشی کاری و نساجی به چشم می آید.
مکتب هرات از بزرگترین مکاتب هنری تاریخ هنر در ایران با پایتختی هرات در دوره تیموریان تاثیرگذاری ذکر شده را بیشتر هویدا می سازد. شاهنامه معروف با سنقری از شاهکارهای این مکتب در این دوره می باشد.
در عهد تیموری قالیبافی رواج و رونق ویژه ای یافت با نقوش لچک و ترنج و نیز نقش سجاده ای (محرابی) و نیز هندسی، صنعت نساجی نیز در عهد تیموریان دارای رواج و رونق بوده که بیشتر به علت استفاده از طلا و نقره به شیوه راه راه در بافت پارچه های دیبا بوده است.
دوران صفویه : اگر صنایع دستی ایران را به فروشگاه بزرگ تشبیه نماییم دوران صفویه بلاشک ویترین این فروشگاه زیبا، بزرگ و شکیل خواهد بود. دوران صفویه دوران اوج و اعتلای بسیاری از هنرهای این دیار و یا رشد و گسترش آن بوده است. در نقاشی شاهد بنیاد گذاری های سبک های گوناگونی با ویژگی های متفاوت هستیم که توانسته اند بر تارک سایر هنرهای آن دوران خوش بدرخشند. سبک اصفهان، سبک تبریز، سبک قزوین از جمله سبک های مطرح نقاشی آن دوران می باشد. در این دوران تذهیب نیز شاهد تغییر و تحولات گوناگون و رو به رشدی بود که از متن به حاشیه ها هجرت کرد و باعث خلق آثار شگفت و چشم نوازی گردید.

M O B I N A · 6/2/22

نگارگری، کتاب آرایی، خط و خوشنویسی، تذهیب، نساجی سنتی، فلزکاری، سفالگری، کاشی سازی، قالی بافی و … در این دوران شاهد رشد و بالندگی بود که بسیاری از آثار بر جای مانده از آن دوران هم اکنون زینت بخش برترین موزه های جهان است. شاهنامه شاه طهماسبی را می توان به عنوان نمونه برجسته ای از کتاب آرائی آن دوران نام برد.
در عصر صفوی شاهد تحولات چشم گیری نیز در عرصه سفالگری می باشیم. تاثیر پذیری از هنر نقاشی چینی و سفالگری چینی نیز در این عهد کماکان ادامه یافت و بدلی چینی که از عهد سلجوقی رواج یافت در عهد صفویه نیز به حد اعلای خود رسید.
کاشی کاری از دیگر شاهکارهای هنری دوران صفویه است که اصفهان را در این زمینه به دنیا معرفی و شناسانده است. گنبد مسجد شیخ لطف الله در اصفهان را می توان اوج این شکوه و عظمت نامید. قالی و قالیبافی نیز بلاشک یکی از دوران پر رونق خود را در عصر صفویه تجربه کرده است که می توان به عنوان نمونه یکی از زیباترین آثار بر جای مانده آن دوران به قالی اردبیل در موزه ویکتوریا آلبرت لندن اشاره کرد.
صنایع دستی در دوران معاصر
امروزه می توان شاهد اقبالی مجدد به صنایع دستی ایران بود. چه این که هنرمندان این عرصه با توجه به ضروریات و مقتضیات جدید و درک آن و تغییر ذائقه و نگرش و سلیقه نسل های جدید تحولی را در ساخت طراحی و عرضه آن متناسب با نیاز امروزه نسل جدید رقم زده اند و صنایع دستی ایران می رود که با همت بلند هنرمندان خلاق و مبتکرین این عرصه و نیز تلاش مجموعه های فعال در حوزه صنایع دستی ایران از جمله هفت گردون خیال که با راه اندازی سایت ویژه معرفی، عرضه و فروش آن به روشی نوین، سهل و امن در بسته بندی های شکیل و خاص و ویژه پاسخ گوی نیاز متقاضیان گران قدر آثار نفیس و فاخر صنایع دستی ایران از جمله ارگان ها و سازمان های گوناگون دولتی و خصوصی در ایام و مناسبت های ویژه و هم چنین در طول سال است.
#هفت_گردون

خوش آمدید به رمان ۹۸ | بهترین انجمن رمان نویسی

صنایع دستی ایران از گذشته تا به امروز

M O B I N A

سرپرست بخش فرهنگ و ادب

رمان ۹۸ | بهترین انجمن رمان نویسی

رمان ۹۸ | دانلود رمان

M O B I N A

سرپرست بخش فرهنگ و ادب

رمان ۹۸ | بهترین انجمن رمان نویسی

رمان ۹۸ | دانلود رمان

M O B I N A

سرپرست بخش فرهنگ و ادب

رمان ۹۸ | بهترین انجمن رمان نویسی

رمان ۹۸ | دانلود رمان

M O B I N A

سرپرست بخش فرهنگ و ادب

رمان ۹۸ | بهترین انجمن رمان نویسی

رمان ۹۸ | دانلود رمان

M O B I N A

سرپرست بخش فرهنگ و ادب

رمان ۹۸ | بهترین انجمن رمان نویسی

رمان ۹۸ | دانلود رمان

درباره ما

لینک‌های پیشنهادی رمان ۹۸

آمار آنلاین

خوش آمدید به رمان ۹۸ | بهترین انجمن رمان نویسی

ما را در شبکه‌های اجتماعی دنبال کنید

سرپرست بخش فرهنگ و ادب

سرپرست بخش فرهنگ و ادب

سرپرست بخش فرهنگ و ادب

سرپرست بخش فرهنگ و ادب

سرپرست بخش فرهنگ و ادب

ما را در شبکه‌های اجتماعی دنبال کنید

درباره ما

لینک‌های پیشنهادی رمان ۹۸

آمار آنلاین