تاریخ مختصر ایران در دوره قاجار

M O B I N A · 3/1/22

چگونگی به قدرت رسیدن آغا محمدخان قاجار

قاجار از ایلات ترک است و اصل آنان به طایفه سالور از طوایف ماوراء قفقاز می‌رسد. این ایل در حدود قرن هشتم هجری همراه با سایر طوایف ترک ماوراء قفقاز از آن سرزمین مهاجرت کردند. زبانشان ترکی غربی است و دولت صفوی آنان را از آذربایجان به مازندران و گرگان و مرکز ایران کوچ داد.(ورهرام 1385: 37) ایل قاجار در زمره‌ی قبایلی بود که در به قدرت رسیدن شاه اسماعیل صفوی و تشکیل سلسله صفویه دخیل بودند. این قبایل که از آنان به عنوان قزلباش یاد می‌شود عبارت بودند از شاملو، روملو، استاجلو، تکه لو(تکلّو)، افشار، قاجار، ذوالقدر.

قدرت روزافزون قزلباش موجب شد که شاه عباس در صدد تضعیف قدرت آنان برآید. ایل قاجار در آن زمان به کثرت افراد و رشادت و دلیری و هم چنین جلادت و خشونتِ طبع معروف بود. شاه عباس از کثرت افراد ایل قاجار بیم ناک بود و تجمع آنان در یک محل را خلاف مصلحت می‌دانست لذا آنان را به سه دسته تقسیم کرد، و یک دسته را در قراباغ و گرجستان، دسته دیگر را در مرو و بقیه را در استرآباد اسکان داد. از این میان، دسته ساکن استرآباد قدرتی بیش از سایرین یافت و سرانجام مؤسس سلسله‌ی قاجار از میان ایشان برخاست. شاه عباس آنان را در حوالی استرآباد و در دو سوی رود گرگان و اطراف قلعه مبارک آباد جای داد. قاجار به دو گروه منقسم شدند گروهی در طرف بالای قلعه جای گرفتند که به یوخاری باش ها شهرت یافتند و دسته‌ای در پایین قلعه بودند که از آنان با عنوان اشاقه‌باش‌ها یاد می‌شد[1]. رهبری اشاقه‌باش با تیره قوانلو و یوخاری‌باش با تیره دولو بود و پیوسته بین این دو گروه بر سر تصرف چراگاه‌ها و چارپایان نزاع در می‌گرفت(ورهرام1385: 39-40) پس از سقوط دولت صفوی در سال 1135ق (1722م) دستگاه حکومتی طهماسب دوم مرکز تجمع افرادی شد که از حکومت افغان‌ها بیزار و به سلطنت صفویان وفادار بودند. از جمله‌ی این افراد فتحعلی خان قاجار (قوانلو) بود. نادرقلی افشار نیز که در خراسان قدرتی یافته بود، به دعوت طهماسب دوم به سپاهیان وی پیوست. از زمان پیوستن نادر به طهماسب دوم نفاق و دشمنی بین وی و فتحعلی خان قاجار بر سر تصرف قدرت بیش‌تر آغاز شد. تا آن جا که شاه طهماسب به علاقه‌مند نادر قلی، فتحعلی خان را به قتل رسانید. در زمان حکومت نادر شاه قدرت اشاقه باش کاهش یافت و یوخاری باش به اوج قدرت رسید. اما مرگ نادر زمینه را برای به قدرت رسیدن اشاقه باش فراهم ساخت و محمد حسن خان پسرفتحعلی خان قوانلو قاجار که مدت‌ها از ترس به ترکمان‌ها پناه برده بود، حکومت استرآباد را به دست گرفت

M O B I N A · 3/1/22

و قدرت مجدداً در اختیار اشاقه باش قرار گرفت در جریان همین نبردهای داخلی یک بار محمد خان (آغا محمد خان) پسر محمد حسن خان به دست علی قلی میرزای افشار برادرزاده‌ی نادر که به عنوان عادل شاه در 1161ق (1748م) به سلطنت رسیده بود افتاد و عادل شاه فرمان خصی کردن محمد خان را داد (1162ق) (ورهرام 1385: 41-43). در ابتدای زمام داری کریم خان جنگ‌های داخلی کماکان ادامه داشت و نواحی فارس، استرآباد، مازندران و آذربایجان محل منازعه کریم خان، محمد حسن خان و آزاد خان افغان بود. بالاخره در این نبردها پیروزی نصیب کریم خان شد. محمد حسن خان قاجار در آخرین نبردی که به منظور محاصره شیراز کرد از کریم خان و شیخ علی خان زند شکست خورد و به مازندران گریخت. شیخ علی خان زند به قصد سرکوبی قطعی وی به تعقیبش پرداخت. پیوستن دسته یوخاری باش به زندیه کار را بر محمد حسن خان سخت‌تر کرد و سرانجام وی در میدان نبرد به دست امرای یوخاری باش به قتل رسید. کشته شدن محمد حسن خان، موجب شد که امرای اشاقه باش و آغا محمد خان و حسین قلی خان دو فرزند محمد حسن خان به ترکمن‌ها پناهنده شوند. اما این وضع چهار سال بیش‌تر دوام نیافت، چه آغا محمد خان و حسین قلی خان را به دربار کریم خان آوردند و این دو در آن جا به عنوان گروگان ساکن شدند.(ورهرام 1385: 43-44) بدین ترتیب آغا محمد خان در دربار زند به سر می‌برد و به انتظار سر آمدن دولت کریم خان بود تا سرانجام توسط عمه‌ی خود از مرگ کریم خان آگاهی یافت و به بهانه‌ای از شیراز گریخت. مرگ کریم خان به نابودی قدرت مرکز انجامید و کشمکش‌های داخلی جانشینان کریم خان موقعیت مناسبی را برای فعالیت آغا محمدخان فراهم ساخت تا سرانجام پس از 15سال جنگ با جانشینان کریم خان بر اثر خیـ*ـانت‌های اطرافیان لطفعلی خان زند و با کمک وزیر او «حاج ابراهیم» کلانتر شیراز، بر لطفعلی خان غالب آمد و با کور کردن و کشتن شاه زاده زند در سال 1209قمری (1795میلادی) دولت زندیه را منقرض کرد. (ورهرام 1385: 52) آغا محمدخان نیز هنگامی که برای تسخیر مجدد گرجستان، پس از گذراندن لشکریانش از رود ارس با استفاده از مشک‌ها و قایق‌ها به هنگامی که طغیان بهاری آن بود و فتح قلعه شوشی در تاریخ شنبه 21ذیحجه 1211ق (18ژوئن 1797م) به دست سه تن از فراشان خلوت خود کشته شد.(ورهرام 1385: 55-56) هنگامی که آغامحمد خان به قتل رسید، ولیعهد دولت یعنی باباخان در شیراز مقیم بود، پس از شنیدن خبر قتل عمّ خود، با عجله به تهران آمد و در بیستم ماه صفر 1212به پایتخت رسید. حاجی ابراهیم کلانتر (اعتمادالدوله) با وجود مدعیان چندی که شاه جوان داشت در رساندن او به تهران و به دست آوردن زمام سلطنت، کفایت مخصوص به خرج داد و به همین علت هم به صدارت منصوب شد

M O B I N A · 3/1/22

اقبال آشتیانی، بی‌تا: 765) باباخان برادرزاده آغامحمد خان، پسر حسین قلی خان جهان سوز در روز عید فطر 1212هجری قمری با نام فتح علی شاه قاجار در تهران رسماً تاج گذاری کرد.(اقبال آشتیانی، بی‌تا: 765) حسین قلی خان(پدر فتحعلی شاه) هم اوست که با برادرش آغا محمد خان در دربار کریم خان به سرمی برد و درسال 1184 توسط کریم خان به حکومت دامغان منصوب شد، وی که به علت بیرحمی وبیداد و سخت کشی جهان سوز خوانده می‌شد، به زودی برولی نعمت خود عصیان ورزید و در 1188ق در آسترآباد به دست ترکمانان به قتل رسید(اقبال آشتیانی، بی‌تا: 756) فتحعلی شاه، بنابه وصیت آغا محمدخان، چهارمین پسرخود، عباس میرزا را (تولد: ذی الحجه 1203ق) را درسال 1213ق به ولیعهدی برگزید و او را به فرمان فرمایی آذربایجان منصوب کرد و سلیمان خان اعتضادالدوله قاجار، برادر یکی از زنان خود را هم منصب اتابیگی او داد و میرزا عیسی فراهانی (میرزا بزرگ قائم مقام اول) را به وزارت او برگماشت.(اقبال آشتیانی، بی‌تا: 767)چ

در اواخر سال 1215ق، فتحعلی شاه نسبت به حاجی ابراهیم کلانتر (اعتمادالدوله) که قریب چهارده سال در دستگاه جعفرقلی خان و لطفعلی خان زند و آغا محمد خان قاجار و خود وی با قدرت تمام زمام داری کرده بود و در این مدت برادران و بستگان متعدد خود را در حکومت ولیات و امور دیگر دیوانی منصوب کرده بود، بدگمان شد، و برای قطع دست تسلط اعتمادالدوله و کسان او، امر داد که در یک روز وزیر و کلیه متعقان وی را دست گیر کردند. بعضی را کشتند و عده‌ای را کور کردند. حاجی ابراهیم کلانتر(اعتمادالدوله) به امر شاه کور شد، زبانش را بریدند و با این وضع ناگوار به قزوین تبعیدش کردند و در آن جا درگذشت[2] (اقبال آشتیانی، بی‌تا: 767-768) پس از عزل اعتمادالدوله، فتحعلی شاه مقام صدارت خود را در عهده میرزا شفیع مازندرانی از مستوفیان دربار گذاشت.(اقبال آشتیانی، بی‌تا: 768) در سال 1249ق (1833م) عباس میرزا درگذشت. قبل از مرگ عباس میرزا پسرش محمد میرزا هرات را محاصره کرده بود، ولی با شنیدن خبر فوت پدرش، دست از محاصره هرات برداشت و رهسپار تهران گردید و فرمان ولایتعهدی به نام وی صادر شد (ورهرام 1385: 65) و در سال 1250ه.ق (1834م). با مرگ فتحعلی شاه، محمد شاه به سلطنت رسید. و همو بود که در سال 1251ه.ق (1835م) قائم مقام دوم را که بنابر آن چه گفته شده، بنیان گزار جنبش اصلاح طلبی ایران در کنار عباس میرزا ولیعهد بود و پس از صدارت همّ خویش را مصروف نظم و نسق بخشیدن به اوضاع پریشان ایران کرده بود و عمده‌ترین خطایش محدود کردن ریخت و پاش و بذل و بخشش و هزینه های بی‌حد و حصر و بدون حساب و کتاب شاه و درباریان از کیسه‌ی تهی کشور بود به قتل رسانید، و مرد بی‌کفایتی را به نام حاج میرزا آقاسی به جای او بر مسند صدارت نشاند. جهالت و خوش باوری این پادشاه و صدراعظمش موجب گردید که به امید حمایت روس‌ها به خراسان لشکر بکشند و شهر هرات را به محاصره درآورند. حاصل این امر که همراه با کارشکنی‌های مأموران بریتانیا و رفتار خصمانه و تهدید آمیز دولت انگلیس بود جداشدن افغانستان از پیکر ایران، به دلخواه انگلیسی‌ها، در سال 1273ه.ق(1857م) بود. (آرین پور1355، ج2: 4) بقیه دوران سلطنت محمد شاه مصروف خوابانیدن فتنه های مختلف و آشوب‌هایی بود که غالباً توسط عمال استعمار و با علاقه‌مند سـ*ـیاست خارجی در کشور پدید آمده بود. هم چون طغیان آقاخان رئیس فرقه‌ی اسماعیلیه در سال 1256ه.ق قیام سید علی محمد باب[3] در سال 1260ه.ق. و فتنه‌ی محمد حسن خان پسر الهیارخان آصف الدوله در سال 1263ه.ق (آرین پور 1355ج 4:2) محمد شاه در شب ششم شوال 1264 پس از چهارده سال و سه ماه سلطنت توأم با ضعف نفس و بی‌تدبیری در سن قریب چهل و دو سالگی درگذشت.(اقبال آشتیانی، بی‌تا: 818)

M O B I N A · 3/1/22

پس از فوت محمد شاه، ناصرالدین شاه میرزا ولیعهد که در این تاریخ شانزده سال بیش نداشت و در تبریز مقیم بود از طرف مهد علیا و نمایندگان روس و انگلیس به تهران فراخوانده شد. وی که در چهاردهم شوال 1264 در تبریز به جای پدر جلوس کرده بود، با کفایت و کاردانی میرزا تقی خان امیرنظام در 21ذی القعده سال 1264ه.ق (1848میلادی) خود را به تهران رساند. شاه قبل از ورود به تهران میرزا تقی خان امیرنظام را به لقب اتابک اعظم ملقب و به صدارت اختیار نمود.(اقبال آشتیانی، بی‌تا: 820) ناصرالدین شاه پس از 49سال سلطنت در حالی که در صدد تدارک جشن پنجاهمین سال سلطنت خود بود در روز 17 ذی القعده 1313در حرم حضرت عبدالعظیم به دست میرزا رضا کرمانی کشته شد.(اقبال آشتیانی، بی‌تا: 848)
مظفرالدین شاه قاجارکه به سال 1269 تولد یافته و در سن پنج سالگی به ولایتعهدی انتخاب شده بود، پس از قریب چهل سال ولایتعهدی بعد از پدر به سلطنت رسید. از آغاز سلطنت مظفرالدین شاه تصدی اداره امور با میرزا علی اصغرخان امین السلطان بود، اما شاه وی را پس از هفت ماه صدارت در اواخر 1314 معزول نمود و امین الدوله را از آذربایجان به تهران خواست و ریاست وزراء را در یازدهم ذی القعده آن سال به او واگذاشت و در رجب 1315 او را به صدارت منصوب نمود.
از جمله وقایع مهم این دوره صدور حکم مشروطیت در چهاردهم جمادی الثانی سال 1324 توسط مظفرالدین شاه و تأسیس اولین مجلس شورای ملی ایران و تدوین قانون اساسی و توشیح آن در 14 ذی القعده همان سال بود. مظفرالدین شاه قاجار پنج روز پس از امضاء قانون اساسی درگذشت.(اقبال آشتیانی، بی‌تا: 854)

محمد علی میرزا که در 1289 در تبریز متولد شده و مادرش دختر میرزا تقی خان امیرکبیر بود در سال 1313 به ولیعهدی منصوب و به آذربایجان اعزام شده بود پس از فوت پدر به سلطنت رسید. وی که ابتدا بر قانون اساسی مشروطیت که پدرش امضاء کرده بود صحه گذاشت و قول داده بود از همه جهت با اساس مشروطیت همراه باشد بعداً تحت نفوذ کسانی از جمله امیر بهادرجنگ وزیر دربار، و لیاخوف روسی فرمانده قزاق خانه، با مشروطه از درِ دشمنی درآمد و در روز سه شنبه 23جمادی الاولی 1326 مجلس را به دست لیاخوف روسی و عده‌ای از قزاقان و سربازان سیلاخوری به توپ بست و سران مشروطه خواهان را تبعید و عده‌ای از روزنامه‌نویسان و ناطقین مشروطه را به قتل رساند، و بدین ترتیب مشروطه اول ایران که از 14 جمادی الاخری 1324 تا 23جمادی الاولی 1326طول کشیده بود از میان رفت و دوره استبداد صغیر شروع شد. مقاومت مردم در مقابل استبداد محمد علی شاه، سبب شد که بالاخره ملّیون در صبح 27جمادی الاخری 1327 تهران فتح کنند. پس از فتح تهران، محمد علی شاه با سفارت روس پناه برد و از سلطنت خلع شد.(اقبال آشتیانی، بی‌تا: 854 تا 857)

M O B I N A · 3/1/22

پس از پناه بردن محمد علی شاه به سفارت روس و استعفای او از سلطنت آزادی خواهان که سپه دار تنکابنی را به وزارت جنگ و سردار اسعد بختیاری را به وزارت داخله اختیار کرده بودند در روز 28 ماه جمادی الاخر1327 پسر دوازده ساله شاه احمد میرزا را به جانشینی پدرش برگزیدند و قرار شد تا موقع رشد شاه جدید، کسی به نیابت سلطنت نامزد شود. این سمت را موقتاً تا افتتاح مجلس دوم به یکی از روسای سال خورده‌ی خاندان قاجار یعنی عضدالملک سپردند. که وی در مجلس دوم در این سمت ابقا شد.(اقبال آشتیانی، بی‌تا: 857-858) در اثر بحران‌های متعدد داخلی و خارجی احمد شاه مجبور به یک سفر طولانی مدت به اروپا شد و دیگر از این سفر به ایران بازنگشت و بدین ترتیب به دوران حکومت قاجار عملا خاتمه داده شد و (ورهرام 1385: 87) با دسیسه های رضاخان و هم دستانش اکثر نمایندگان دوره پنجم مجلس شورای ملی برخی از ترس و گروهی به طمع مال و جاه و عده‌ای از سر سادگی و به امید بهبود وضع کشور طوعاً و کرهاً به ماده‌ی واحده‌ای رأی دادند که طبق آن انقراض سلطنت قاجاریه را اعلام و تشکیل حکومت موقت رضاخان پهلوی را تا تعیین تکلیف حکومت قطعی طبق نظر مجلس موسسان اعلام می‌داشت و بدین ترتیب انقراض سلسله قاجار را به ظاهر نیز ردای قانون پوشانیدند. ماده‌ی واحده ی مذکور به شرح ذیل چند دقیقه پس از ختم جلسه نهم آبان 1304 شمسی برابر با سیزدهم ربیع الثانی 1344 قمری طی تلگرافی به همه شهرستان‌های ایران ابلاغ شد:
در اثر شکایات واصله و اظهار عدم رضایت عمومی ماده‌ی واحده ی ذیل که در جلسه نهم ماه جاری به تصویب مجلس شورای ملی رسیده، برای استحضار عموم اعلان می‌شود.(نایب رئیس مجلس شورای ملی - تدین)
ماده واحده: مجلس شورای ملی به نام سعادت ملت، انقراض سلطنت قاجاریه را اعلام، و حکومت موقتی را در حدود قانون و قوانین موضوعه مملکتی به شخص آقای رضاخان پهلوی واگذار می‌کند، تعیین تکلیف حکومت قطعی موکول به نظر مجلس مؤسسات است که برای تغییر اصول 36-37-38-40 متمم قانون اساسی تشکیل می‌شود. این قانون که مشتمل بر یک ماده است در جلسه نهم آبان ماه 1304 شمسی برابر سیزدهم ربیع الثانی 1344 قمری به تصویب مجلس شورای ملی رسید (نایب رئیس مجلس شورای ملی - سید محمد تدین) (مکی 1362، ج3: 469) در مورد تشکیل مجلس موسسان.
روابط ایران با غرب در دوره فتحعلی شاه قاجار
سرآغاز تأسیس سلسله قاجاریه در سال 1795میلادی، مصادف با تلاش بی‌وقفه استعمارگران غرب به منظور استثمار کشورهای غنی آسیا و افریقا و در اختیار گرفتن منابع طبیعی این کشورها برای تأمین مواد اولیه صنایع عظیم و روبه توسعه‌ی غرب، پس از انقلاب صنعتی، و در اختیار گرفتن بازار مصرف تولیدات انبوه خود بود. قهراً ایران نیز در زمره‌ی کشورهای هدف بود و از چشم استعمارگران طماع غرب دور نمانده بود. عدم شناخت و ناآگاهی سردمداران ایران از ماهیت استعماری کشورهای غربی و بی‌اطلاعی دولت و ملت از حوادث بزرگ و دوران سازی چون استقلال آمریکا در سال 1776 و انقلاب فرانسه در سال 1789 و آثار مترتب بر آن، موجب شده بود که ایران هم چنان به غرب نزدیک‌تر شده و بیش‌تر در دام دسیسه های دول استعمارگر، گرفتار آید. اگرچه سرآغاز نزدیکی تؤام با انفعال ایران به غرب را باید در روزگار شاه عباس صفوی دید، اما اوج گرفتاری اسف بار ایران در دام استعمارگران غرب، که حاصل ساده لوحی و خیـ*ـانت پیشگی گروهی و از زمام داران کشور بود، در زمان فتحعلی شاه قاجار محقق شد. این وابستگی، در طول دوره حکومت سلاطین قاجار، منجر به عقد قراردادهایی شد که حاصلی جز ندامت و خواری و سرخوردگی مضاعف ایرانیان نداشت. احساس که‌تری ایرانیان در برابر غرب، موجب برقراری روابطی با کشورهای سلطه گر غرب شد که به مرور واژه‌هایی چون، غرور ملی، منافع ملی، وطن پرستی، کیان کشور، و واژه‌هایی از این دست را از قاموس برخی از زمام داران این مرز و بوم محو کرد و پول پرستی و جاه طلبی تعیین کننده خط مشی روابط سـ*ـیاسی، نظامی و تجاری سردمداران ایران با دول استعمارگر غرب شد.

M O B I N A · 3/1/22

در این دوره، شاهد این واقعیت تلخ هستیم که گرفتن پول و زر به اسم هدیه و به رسم رشوه، ساده‌ترین و معمول‌ترین و بی‌پرده‌ترین کاری بود که زمام داران از صدر تا ذیل انجام می‌دادند، و نمایندگان دول استعمارگر غرب با وقوف بدین معنی، قادر بودند هر نوع قراردادی را با پرداخت پول و طلا منعقد سازند. چنان که سرجان ملکم نماینده کمپانی هند شرقی، که در عصر فتحعلی شاه قاجار به عنوان سفیر دولت انگلستان به ایران آمد، به منظور عقد قراردادهایی، مأموریت داشت با دولت ایران از دو راه، داخل اتحاد شود: اول: سالی سه یا چهار لک روپیه برای مدت سه سال به دولت ایران بدهد و مساعدت آن‌ها را جلب کند، دوم: به شاه و وزرای او مبلغی رشوه بدهد و آن‌ها را به طرف دولت انگلیس جلب کند.
کاپیتان ملکم پس از مطالعه دقیق، طریق اخیر را اتخاذ کرد، در کیسه های پول را باز کرد و به مقصود خویش نائل گردید.(محمود 1353، ج1: 54)، در این رابـ*ـطه سرجان ملکم در یادداشت‌های خود می‌نویسد: (در ایران) هر اشکالی تحت تأثیر طلای دولت انگلیس به طور معجزه آسایی از پیش پا برداشته می‌شود.(محمود 1353، ج1: 54)
خصلت پول پرستی برخی از رجال سـ*ـیاسی عصر قاجار نه تنها مورد توجه سرجان ملکم، سـ*ـیاست مدار کهنه کار انگلیسی قرار گرفته بود، بلکه این خصلت در زمام داران عصر قاجار، آن قدر مشهود بود که حتی نظامیانی چون ژنرال گاردن فرانسوی و همراهش ژنرال تره زال نیز بدین خصلت اشاره کرده‌اند. ژنرال تره زال می‌نویسد:"عیب کلی اعیان ایران که برطرف کردن آن مشکل می‌نماید. حرص ایشان است. پول در این مملکت معبود ملی است. بهترین طرح‌ها اگر اندک معارضه‌ای با منفعت فلان وزیر داشته باشد، زیر پا می‌رود." هم چنین ژنرال گاردان در این مورد می‌نویسد: مردم این جا، همه فوق العاده پول پرستند. (محمود 1353، ج1: 97) رضاقلی خان هدایت در کتاب تاریخ خود، در جزء وقایع سال 1215 هجری در مورد ورود سرجان ملکم و همراهانش به شیراز می‌نویسد: به اشارت پادشاه کامکار، چراغ علی خان، وزیر بی‌نظیر، و امرای دربار شاه زاده حسین علی میرزا، حکم ران فارس و اعیان فارس به بازدید او سرجان ملکم رفتند و او به هر یک در خور درجات ایشان هدایایی داد و در جود و بذل و بخشش به گشاد. و این «ملکم صاحب» سفیری عاقل، «باذل» و خوش تقریر و دانا بود.(محمود 1353 ج1: 31-32)
بدین ترتیب انگلیسی‌ها به سهولت موفق به عقد قراردادهایی می‌شدند که هر یک می‌تواند سند بلاهت و سفاهت سردمداران قدر قدرت و پادشاه جهان مطاع ایران تلقی شود. هم چون قرارداد زیر که فقط می‌توانست توسط پادشاهی توشیح شود که به قول مورخین «همیشه شیفته و مفتون هدایا و پیشکش‌های انگلیسی‌ها بود و همیشه مرهون احسان‌های دربار لندن». پادشاهی که وزیر امور خارجه‌اش شخصی چون «میرزا ابوالحسن خان شیرازی» باشد که متجاوز از بیست و پنج سال، سال یک هزار و پانصد تومان از انگلیسی‌ها مقرری دریافت می‌نمود.

M O B I N A · 3/1/22

اما فرازهایی از این قرارداد که تعمق در آن به ویژه با عنایت به این نکته که قرارداد با کشوری غیر مسلمان منعقد می‌شود و توجه به این که در قراردادی که چندی بعد با انگلیسی‌ها منعقد می‌شود مدت‌ها طرفین در این مورد که تاریخ هجری مقدم نوشته شود یا تاریخ میلادی با یکدیگر بحث و جدال داشته‌اند. و دیگر این که در این روزگار، افغانستان جزئی از سرزمین ایران محسوب می‌شد و امرای آن دست نشانده سلاطین ایران بودند. محمود محمود در کتاب تاریخ روابط ایران و انگلیس در قرن نوزدهم در رابـ*ـطه با این قرارداد می‌نویسد: سرجان ملکم که در این موقع به کاپیتان ملکم معروف بود، در دسامبر 1800 مطابق 1215 هجری قمری به همراه هیأتی وارد تهران گردید و در اندک مدتی موفق شد به این که قرادادی سـ*ـیاسی و معاهده‌ای تجاری را بین دولتین ایران و انگلیس در تاریخ ژانویه 1801 مطابق 12شعبان 1215هجری قمری منعقد سازد. این است خلاصه قرارداد سـ*ـیاسی که تحت پنج ماده به امضای کاپیتان جان ملکم نماینده مختار و مأمور مخصوص دولت انگلستان و حاجی ابراهیم خان، صدر اعظم دولت علیه ایران در تاریخ فوق به تصویب رسیده است. در مقدمه قرارداد، اول به حمد و ثنای خداوند متعال شروع نموده، بعد از آن از آیات قرآن چند آیه شاهد آورده می‌شود پس از آن به درود پیغمبر اکرم و سایر ائمه اشاره کرده شرح مبسوطی از اتحاد و اتفاق سخن رانده است بعد تعریف و توصیف زیاد از اتحاد بشر و استحکام آن بین ملل عالم نموده، پس از آن شرح مبسوطی از فتحعلی شاه تعریف و توصیف نموده جمله را با تعریف از مقام و القاب حاجی ابراهیم خان صدر اعظم تمام می‌کند بعد از مقدمه‌ی فوق، چند سطری هم در تعریف و توصیف کاپیتان سرجان ملکم بیان نموده و به ثنای پادشاه انگلستان و دعای فرمانروای هندوستان مقدمه را با این عبارت پایان می‌دهد: این معاهده که بین دو مملکت معظم است وسیله و رابـ*ـطه محکمی خواهد بود که نسلاً بعد نسل آن‌ها را به هم مربوط نماید و هر دو دولت، همیشه تا دنیا باقی است بر طبق قرارداد ذیل عمل خواهند نمود.
ماده اول: تا خورشید جهان افروز بر ممالک دولتین معظمتین پرتوافکن است و عالم را منور می‌گرداند، این اتحاد و یگانگی هم بین دولتین در صفحه روزگار باقی خواهد ماند و ریشه شرم آور دشمنی و نفاق برای همیشه قطع خواهد گردید و جای آن را ترتیباتی خواهد گرفت که اسباب کمک و مساعدت بین دو ملت باشد و علل کینه و فساد تا ابد محو خواهد گردید.
ماده دوم: هرگاه پادشاه افغانستان تصمیم بگیرد که به هندوستان حمله نماید، چون سکنه هندوستان رعایای اعلی حضرت پادشاه انگلستان می‌باشد، یک قشون کوه پیکر با تمام لوازم و مهمات آن از طرف کارگذاران اعلی حضرت قَدَر قدرت شاهنشاهی ایران به افغانستان مأمور خواهد شد که آن مملکت را خراب و ویران نماید و تمام جدیت و کوشش را به کار خواهد برد که آن مملکت به کلی مضمحل شده و پریشان گردد. (محمود 1353 ج1: 34)

M O B I N A · 3/1/22

این عهدنامه تعرضی - دفاعی که بر مبنای آن، در قبال دفاع ایران از هندوستان، دولت انگلیس نیز متعهد شده بود هرگاه ایران مورد تهاجم بیگانگان قرار گیرد به کمک او بشتابد. برای انگلیس پشیزی ارزش نداشت. چنان که به هنگام جنگ‌های ایران و روسیه، انگلیس کوچک‌ترین اقدامی در جهت کمک به ایران انجام نداد. ولی ایرانیان ساده دل سخت بدان دل بسته بودند. جان ویلیام کی در جلد اول تاریخ جنگ‌های افغانستان می‌نویسد: در سال 1800 که ملکم وارد ایران شد و آن عهد نامه تعرضی - دفاعی را با دولت ایران منعقد نمود. عمال فرانسه خیلی سعی و کوشش نمودند که حسن ظن و عقیده شهریار ایران را نسبت به انگلیس متزلزل کنند ولی ممکن نشد. باز فرانسوی‌ها مأیوس نشدند و مکرر اقدام نمودند تا این که دربار ایران به عبارت ذیل به آن‌ها جواب آخری را داد: اگر خود ناپلئون هم وارد تهران بشود اجازه ورود به حضور قبله عالم داده نخواهد شد. سپس محمود محمود می‌افزاید: این بود علاقه شهریار ایران به عهد و پیمان خود، اما دولت انگلیس و حکومت هندوستان، ایران را فراموش نمودند و به خواهش‌های آن بی‌اعتنایی کردند و نماینده پادشاه ایران (محمد بنی خان) را مایوس نمودند. او ناچار در اول ژانویه 1807 با دست خالی از هندوستان حرکت کرده و به ایران مراجعت کرد و فتحعلی شاه را به کلی از مساعدت انگلیسی‌ها در جنگ روسیه تزاری مایوس نمود.(محمود 1353، ج1: 52-53)
جنگ‌های ایران و روس و عقد قراردادهای گلستان و ترکمانچای
در سال 1804 میلادی نخستین جنگ ایران و روس آغاز شد. و این پس از جدا ساختن "گرجستان" از ایران توسط روس‌ها بود، که ایران به امید کمک انگلستان، خود مقدمات این جنگ را فراهم ساخت. اما پس از آگاهی از عدم تمایل انگلیسی‌ها به هم کاری، دربار ایران به ناپلئون که در سال 1804 به امپراتوری رسیده بود. متوسل شد. در سال 1807 میلادی 1222.ق معاهده فین کین اشتاین بین ایران و فرانسه منعقد گردید و فرانسه متعهد شد از ایران در برابر روسیه دفاع کند و از نظر سلاح و آموزش سربازان ارتش ایران، کمک کند. در پی این معاهده هیات ژنرال گاردان به ایران سفر کرد. ولی هنوز گاردان و همراهان در راه بودند که ناپلئون با روسیه صلح کرد و طبعاً تعهدات خود را زیر پا گذاشت.(آرین پور 1355، ج2: 3) در سال 1807 (1212ق) الکساندر اول امپراتور روسیه پس از شکست‌هایی که در اروپا از ناپلئون خورده بود در شهر تیلسیت (Tilsit) از بلاد پروس شرقی با او ملاقات کرد و دو امپراتور بر ضد انگلیس معاهده بستند و ناپلئون در این جا با وجود معاهده فینکن اشتاین ابدا از ایران و میدله گرجستان سخنی به میان نیاورد و متحد سابق خود یعنی فتحعلی شاه را که با آن همه چاپلوسی و تملق در رشته اتحاد داخل نموده بود در مقابل روسیه یکه و تنها گذاشت. (اقبال آشتیانی، بی‌تا: 774

M O B I N A · 3/1/22

تعهدات انگلیس به ایران طی عهدنامه های 12مارس 1809 (که سر هرفورد جونز واسطه عقد آن بود) و قرارداد 14مارس 1812؛ (که سرگور اوزلی در پی انعقاد آن بود) مبنی بر حمایت از ایران در برابر روسیه نیز فریبی بیش نبود. و حاصل این جنگ‌ها شکست ایرانیان بود و معاهده‌ی گلستان که در قریه گلستان از محال قراباغ با وساطت سر گور اوزلی سفیر انگلیس (که به جای سر هارفورد جونز منصوب شده بود) با حضور نماینده ایران حاجی میرزا حسن خان در تاریخ 29شوال 1228هجری (24اکتبر 1813میلادی) به امضا رسید. طبق این معاهده ننگین ایران قبول کرد که جمیع ولایاتی را که تا آن تاریخ روس‌ها ضبط کرده بودند، ملک ایشان بشناسد. به این ترتیب گرجستان و ولایات ساحلی دریای سیاه و باکو و دربند و شروان و قراباغ و شکی و گنجه و موقان و قسمت علیای طالش به روسیه واگذار شد. به علاوه حق کشتیرانی در دریای خزر از ایران سلب شد. در عوض روسیه تعهد کرد که نیابت سلطنت عباس میرزا را در ایران به رسمیت بشناسد و رساندن او را به سلطنت متعهد شود(اقبال آشتیانی، بی‌تا: 783-784) ورهرام می‌نویسد طبق این معاهده روسیه تنها کشوری شناخته شد که می‌توانست در بحر خزر کشتی‌های جنگی داشته باشد از این‌ها گذشته مرز جدید بین دو کشور در این عهدنامه دقیقاً مشخص نشد و همین امر بود که 13سال بعد مجدداً باعث جنگ ایران و روس شد. (ورهرام 1385: 63)
به بهانه اختلافات مرزی، بین ایران و روسیه مجدداً جنگی درگرفت که باز نیز انگلستان از کمک به ایران خودداری ورزید. حاصل این جنگ که با میانجی گری انگلیسی‌ها پایان یافت انعقاد قرارداد "ترکمانچای" در سال 1243ق (1828م)، منعقد گردید و طبق آن ایروان و نخجوان و بقیه اراضی ماوراء رود ارس از پیکر ایران جدا گردید و بار سنگین خسارات و غرمات اردوکشی به دوش ایران افتاد و این جنگ‌ها و شکست‌ها، نفوذ روس را در ایران تحکیم و حق "کاپیتولاسیون" را برای اتباع روس و بعدها برای خارجیان دیگر تثبیت کرد.(آرین پور 1355، ج2: 4)

M O B I N A · 3/1/22

اصلاح طلبی و گرایش به غرب در زمان فتحعلی شاه
ناگفته نماند که در همین ایام به علت رفت و آمدهای مکرر هیات های مختلف سـ*ـیاسی و نظامی اروپایی و روسی به ایران، مخصوصاً به آذربایجان فعالیت‌های اصلاح طلبانه‌ای که نتیجه آشنایی مسئولین بلندپایه ایرانی مستقر در تبریز، از پیشرفت و ترقی دول غرب و روسیه بود آغاز گردید. بنا به نوشته فریدون آدمیت: پیشروان اصلی مکتب اصلاح طلبی عباس میرزای ولیعهد و وزیر فرزانه‌اش میرزا بزرگ قائم مقام بودند و پس از میرزا بزرگ پسرش قائم مقام دوم در این راه گام برداشت. عباس میرزا و میرزا بزرگ پایه اصلاحات جدید را ریختند و مظاهر آن گوناگون بود. در ترقی قشون که توجه اصلی معطوف به آن بود "نظام جدید" را درست کردند و پیشرفت خوبی داشت. در جهت بنای صنعت جدید از یک سو کارخانه های توپ ریزی و تفنگ سازی و باروت سازی ساخته شد که به درد کار نظام می‌خورد. از سوی دیگر به استخراج معادن آهن و سرب و مس پرداختند. به علاوه عباس میرزا فرمان آزادی استخراج معادن را صادر کرد و حتی در این اندیشه بود که صنعت گران و هنرمندان فرنگی را به عنوان مهاجر به ایران بیاورد تا فنون غربی را رواج دهند. از این‌ها گذشته دستگاه های پنبه ریسی و پشم ریسی و پارچه بافی برپا کرد. و در صنعت پارچه بافی "آرمسترونگ" انگلیسی همتی به خرج داد. در جهت عقلی و رواج دانش جدید نیز کارهایی صورت گرفت عقاید کپرنیک و اصول علمی نیوتون شناخته شد و عباس میرزا خود، نزد یکی از افسران فرانسوی به آموختن فن ریاضی پرداخت. به فرستادن شاگردان ایرانی به اروپا دست زدند. شاگردان ایرانی در انگلستان طب و مهندسی و حکمت طبیعی و نقشه برداری و صنعت چاپ و برخی فنون دیگر را آموختند.
از کارهای دیگر تأسیس چاپ خانه و ترجمه پاره‌ای کتب فرنگی بود. مقاله‌هایی چند از دایره المعارف بریتانیا، به فارس برگردانده شد و نخستین کتاب‌هایی که به چاپ رسید در فن آبله کوبی بود. عباس میرزا کتاب خانه‌ای از آثار مؤلفان فرانسوی و انگلیسی و روسی گرد آورد. خاصه به ترجمه تاریخ‌های اروپایی علاقه داشت. انگیزه‌اش ظاهراً در این کار، دریافتن علل ترقی مغرب زمین و انحطاط و واماندگی وطن خویش بود. آثار خوبی که در آن زمان ترجمه شد عبارتند از: «تاریخ تنزل و خرابی دولت روم»، اثر تاریخ نگار نام دار انگلیسی «گیبون»، «تاریخ پطر کبیر و شارل دوازدهم» به قلم «ولتر»، «تاریخ اسکندر» و چند کتاب در احوال «ناپلئون اول». (آدمیت 1355: 361-261)
گرایش به غرب در زمان ناصرالدین شاه
عصر ناصری، در واقع عصر توجه بیش از پیش به غرب و تمایل به اخذ دستاوردهای تمدن غرب بود. همان گونه که اشاره شد. پس از شکست‌های پی در پی ایران در برابر روس در زمان فتحعلی شاه قاجار، رفت و آمدهای مستشاران نظامی، میل شدید ایرانیان به ویژه عباس میرزا، فرزنده فتحعلی شاه ولیعهد ایران را به اخذ و ترویج فنون و صنایع نظامی و غیرنظامی جدید اروپا برانگیخت. در واقع در این دوره راه ورود تمدن غرب به ایران آذربایجان بود. لذا نهضت تجددخواهی از آذربایجان که با روسیه و عثمانی هم مرز و به اروپا نزدیک‌تر بود، شروع شد و تبریز مرکز مهم فعالیت‌های نظامی و سـ*ـیاسی ایران گردید. اقامت ناصرالدین شاه در دوران ولایتعهدی و امیرکبیر در تبریز، در طرز تفکر و تجددخواهی آنان تأثیر فراوان داشت. مسافرت ده ماهه امیرکبیر در تبریز، در طرز تفکر و تجددخواهی آنان تأثیر فراوان داشت.

خوش آمدید به رمان ۹۸ | بهترین انجمن رمان نویسی

ما را در شبکه‌های اجتماعی دنبال کنید

سرپرست بخش فرهنگ و ادب

سرپرست بخش فرهنگ و ادب

سرپرست بخش فرهنگ و ادب

سرپرست بخش فرهنگ و ادب

سرپرست بخش فرهنگ و ادب

سرپرست بخش فرهنگ و ادب

سرپرست بخش فرهنگ و ادب

سرپرست بخش فرهنگ و ادب

سرپرست بخش فرهنگ و ادب

سرپرست بخش فرهنگ و ادب

ما را در شبکه‌های اجتماعی دنبال کنید

درباره ما

لینک‌های پیشنهادی رمان ۹۸

آمار آنلاین