معرفی کتاب تبصره بیست و دو | جوزف هلر

دونه انار · 25/8/21

با نام و یاد او
معرفی کتاب تبصره بیست و دو

جوزف هلر نوشتن تبصره ۲۲ (Catch-22) را در سال ۱۹۵۳ و هنگامی که در یک شرکت بازاریابی و تبلیغاتی کار می کرد، آغاز نمود. رمان با تکیه بسیار بر تجربیات هلر در نیروی هوایی، داستانی جنگی ارائه می دهد که از یک زاویه، خنده دار و عجیب و از زاویه ای دیگر، بدبینانه و تکان دهنده است. بعد از انتشار اولیه کتاب در سال ۱۹۶۱، جنجال های زیادی پیرامون آن در گرفت. منتقدان یا به شدت آن را ستایش می کردند و یا به شدت از آن متنفر بودند ولی هر دو گروه دلایل مشترکی برای این نظر خود داشتند. با گذشت زمان تبصره ۲۲ به یکی از رمان های تعیین کننده قرن بیستم تبدیل شده است. رمان چشم اندازی کاملا غیر احساسی از جنگ ارائه می دهد که تمام ظاهرسازی های عاشقانه را از جنگ دور می کند و افتخار و شکوه را با کمدی های کابوس واری از خشونت، بوروکراسی و جنونی متناقض جایگزین می سازد. این گونه از کنایه در ادبیات بعد از جنگ ویتنام بسیار رایج بود؛ اما بعد از جنگ جهانی دوم که آمریکایی ها تصور می کردند جنگی عادلانه و قهرمانانه بود، تبصره ۲۲ شوکه کننده بود. به طور معجزه آسایی، پیشگویی های رمان هم در مورد جنگ ویتنام که تنها چند سال بعد از انتشار کتاب آغاز شد و هم در مورد سرخوردگی شدید آمریکایی ها از قوای نظامی در آن، اثبات شد.
برخلاف دیگر رمان های غیر عاشقانه جنگی، تبصره ۲۲ به شدت برای انتقال جنون جنگ به طنز وابسته است و معنایی وحشتناک از درگیری های مسلحانه را به وسیله ناامیدی و پوچی ارائه می دهد و نه به وسیله تصاویری نمایشی از درد و رنج و خشونت. این رمان همچنین خود را از دیگر رمان های غیر عاشقانه به وسیله ارزش های اصلی خود جدا می کند: یعنی داستان یوساریان قهرمان رمان که در نهایت از افراد مایوس شده نیست و همچنان امیدوار است. او معتقد است که با انگیزه ای مثبت به زندگی و آزادی، می توان افراد را از گرو ماشین آلات غیر انسانی جنگ رها کرد.
داستان به صورت چند سری داستان های موازی که با هم ارتباط اندکی دارند و بدون ترتیب زمانی خاصی تعریف می شود. روایتی که از این ساختار درهم و برهم پدیدار می شود، از ارزش های فردی در مقابل نظامی گری انبوه جمعی و غیر شخصی حمایت می کند و در هر مرحله آن را با صداقت و ریاکاری مسخره می کند حتی زمانی که به نظر می رسد چنین نظری پیروز می شود.
یکی از جنبه های ناامید کننده رمان شکست پی در پی ارتباطات است. این موضوع همچون یک بیماری واگیردار توضیحات سلسله مراتب نظامی، گستره تصمیم گیری و حتی مکالمات ساده سربازان را در بر می گیرد. این وضعیت اغلب خنده دار است ولی در نهایت به فقدان عمومی سازمان منجر می شود. بسیاری از این کمبود ارتباطات در رمان را می توان در بوروکراسی ردیابی کرد. اکثر شخصیت ها مجبور به برقراری ارتباط از طریق یک واسطه هستند و در بسیاری از موارد انتقال به صورت چشمگیری تغییر داده می شود و یا به مخاطب اصلی خود نمی رسد.
خشونت و بی رحمی برای انسان نگران کننده است چون دشوار است که تصور کنید چگونه آسیب رساندن به یک دوست یا همنوع می تواند انتخاب خوبی برای هر فرد محسوب شود. در تبصره ۲۲، جوزف هلر خشونت جنگ را با نشان دادن وحشیگری سربازان توجیه نمی کند. در عوض؛ او نشان می دهد که خشونت مرگ به عنوان بخشی از زندگی روزمره رخ می دهد و شخصیت ها را با خونخواهی بیش از حد بر نمی انگیزد. این، خشونت رمان را عجیب تر می کند چون نمی توان به راحتی آن را نادیده گرفت و محکوم کرد. مردانی که این خشونت ها را مرتکب می شوند قاتل یا نظامی نبوده اند بلکه افرادی معمولی بودند، انتخاب به خشونت و پرخاشگری در اصل از سوی دیگران گرفته شده است.
بررسی دیدگاه منتقدان انتخاب را برای خواندن رمان مشکل می کند چون تعدادی این رمان را تا آسمان بالا برده و عده دیگری آن را به پایین ترین درجه دوزخ افکنده اند. هر دو گروه البته بر این باورند که رمان یکی از کتاب های مهم و پدیده ای در ادبیات قرن بیستم است.