قلم کاری

Tabassoum · 20/3/23

قلمکاری (یا چیت سازی) هنر چاپ یا نقش زدن روی پارچه است. قلمکاری واژه‌ای فارسی است که در زبان هندی به عاریت گرفته شده و به‌طور لغوی از دو واژه قلم و کاری تشکیل شده و معنی آن، کار هنری است که با قلم انجام می‌شود. این هنر در دوره شاه عباس در قرن ۱۱ قمری به علت علاقه درباریان و توجه خاصی که به این صنعت داشتند، به کمال رسید. در این دوره انواع مختلف قلمکاری تهیه می‌شد که از معروفترین آن‌ها می‌توان به قلمکاری زر یا اکلیل اشاره کرد. در این دوره بیشتر لباس‌های مردانه و زنانه از پارچه‌های قلمکاری تهیه می‌شد. قلمکاری در طول زمان دستخوش تغییراتی در ماهیت و نحوه ساخت، اجرا و تولید انبوه شده‌است.

در دوره صفویه این هنر گسترش یافت و در حقیقت می‌توان گفت دوره پررونق آن از زمان صفویه شروع و به اواسط عصر قاجاریه ختم گردید. این هنر صنعت یکی از مهم‌ترین شاخه‌های صنایع دستی استان اصفهان به‌شمار می‌آید ویژگی‌های فرهنگی و اجتماعی و همچنین کاربرد اقتصادی این محصول می‌تواند همچنان در جامعه مطرح باشد اما امروزه نیازمند تغییر و تحولات جدی در حوزه تولید و بازار است.

قلمکاری (چیت سازی) سابقه روشنی ندارد و شاید مفصل‌ترین توضیحی که تاکنون دربارهٔ آن داده شده همان باشد که قبلاً فیلیس آکرمن در جلد سوم کتاب پوپ (Pope) بدست داده و از قول نویسنده‌ای تصور نموده این صنعت از زمان غزنویان (قرون ۴ و ۵ هجری) پیدا شده‌است.

مطلب قابل ذکر این است که بین نقش‌های مربوط به قلمکاری و قالی و کاشی و همچنین تا اندازه‌ای گچبری و کنده کاری روی چوب وجه تشابه بسیاری هست که می‌رساند طراحان نقش‌های قلمکاری و قالی و کاشی و همچنین اغلب نقش سازان کنده کاری چوب و منبت‌کاری و گچبری با استفاده از طرح‌ها و نقش‌هایی که در این چند صنعت بکار می‌رفته و از تلفیق آن‌ها با یکدیگر طرح و نقش جدیدی فراهم می‌ساخته‌اند، به‌علاوه اینکه نقش‌های کاشی ایران به‌خصوص از دوره صفویان به بعد اغلب مأخوذ از نقش‌های قلمکاری و قالی ایران است و مطلب دیگری که در جای خود جالب دقت می‌باشد اینست که اگر قبول شود که سابقه قلمکاری بعلت معمولتر بودن شیوه تکنیک اجرا و ساخت آن قدیمی‌تر از قالیبافی بوده‌است باید این نتیجه را قبول کرد که ابتدا نقش‌های قلمکاری بدست اهل فن فراهم شده و سپس نقش‌های مربوط به قالی با استفاده از آن‌ها فراهم گردیده و نیز در گچبری‌ها و کنده کاری‌های روی چوب تأثیر بسیار بجا گذارده‌است.

وجه تسمیه قلمکاری از نوع تولید و نحوه ساخت آن در بدو پیدایش این صنعت است. به این معنی که در ابتدا روی پارچه‌های پنبه‌ای و احتمالاً ابریشمی با قلم طرح‌های مورد نظر را نقاشی می‌کردند. به دلیل نیاز به سرعت زیاد در تولید قلمکارسازی به صورت فعلی یعنی استفاده از قالب برای کلیه طرح‌ها و نقوش متداول شد و قلمکار نقاشی که باعث پیدایش قلمکاری امروزی شد در قهقهرای نابودی قرار گرفت.

در حال حاضر اصفهان مرکز تولید قلمکاری ایران است که در زمان صفویه پایتخت ایران بود. در این دوره بیشتر لباس‌های مردان و زنان از پارچه‌های قلمکاری تهیه می‌شد. یک نوع قلمکاری با طرح و نقش خاص خود به نام دلگه برای لباس مردانه و زنانه تهیه می‌شد و از انواع دیگر قلمکاری می‌توان حفره‌ای زر یا اکلیل جیگرانات قرمز و جیگرنات بنفش را نام برد.

Tabassoum · 20/3/23

در قرن ده هجری بازار قیصریه اصفهان به صورت مرکز تجمع قلمکار سازان درآمد و کارگاه‌های تولید از سردر قیصریه تا انتهای بازار ادامه داشت. در حال حاضر قلمکار به وسیله قالب‌های چوبی که دارای نقوش برجسته است انجام می‌شود (چیت سازی) و در حقیقت رکن اصلی قلمکارسازی (به عبارت بهتر چیت سازی) را قالب‌سازی تشکیل می‌دهد که معمولاً توسط افرادی که حرفه و تخصص شان قالب تراشی است به تفکیک رنگ و حداکثر در چهار رنگ بر روی چوب‌های مانند گلابی و زالزالک تراشیده می‌شود.

گفتنی است امروزه خلاف آنچه عنوان می‌شود عموم تولیدکنندگان از رنگ‌های شیمیایی برای محصولات خود استفاده می‌کنند و در این میان یک شرکت هنر- دانش بنیان در اصفهان به تولید رنگ‌های دوستدار محیط زیست پرداخته که از این طریق به تولید و ارائه قلکاری اصیل به شیوه کاملاً دستی و بدون استفاده از چاپ بلکه به‌شکل نقاشی بر روی پارچه می‌پردازد و از این طریق به عنوان اولین احیا کننده، این هنر ناب را اصالت بخشیده‌است.

آنچه حائز اهمیت می‌باشد توجه به تفاوت کاملاً بارز دو هنر قلمکاری اصیل با هنر چیت سازی است؛ گرچه عموم مردم سفره‌های سنتی اصفهان که با مهرهای چوبی بر روی پارچه چاپ دستی زده می‌شود را به عنوان قلمکاری می‌شناسند اما باید گفت اسم درست آن چیت سازی است و به اشتباه به این عنوان بکار برده می‌شود، چراکه قلمکاری اصیل همان‌طور که از اسمش بر می‌آید باید کاملاً با استفاده از قلم بر روی پارچه طراحی و رنگ آمیزی شود و اگر به هر نحو چاپ در آن بکار رفت این نوعی تلفیق از هنر قلمکاری و چاپ دستی (چیت سازی) خواهد بود. قلمکاری اصیل به خاطر تکنیک اجرای کاملاً دستی به تبع بسیار ظریف تر و دقیق تر و البته گران‌قیمت تر خواهد بود.

در حال حاضر بیشتر محصولات قلمکاری اصفهان در کارگاه‌های شهر خورزوق تولید می‌شود. بعد از زمان صفویه و مشکلات حکومت شاه سلطان حسین و حمله افغانها و … در اصفهان شاگردان و استادکاران سفره قلمکار که عمدتاً اهل شهرهای اطراف و به ویژه دلیگان شهر خورزوق بودند کارگاه‌های خود را به زادگاه‌شان که در آن فراوانی آب قنات و زمین‌های مسطح برای کار و پهن کردن سفره قلمکارهای پرداخت شده بود منتقل کردند و تولید سفره قلمکار در همین شهر رونق گرفت و هنوز هم تولید و برای عرضه به گردشگران به اصفهان برده می‌شود. در حال حاضر با وجود بیش از ۱۰۰ کارگاه سفره قلمکار در دلیگانِ خورزوق به جرأت می‌توان گفت که بیش از %۷۰ تولید سفره قلمکار استان و کشور در این شهر و به شیوه سنتی با وسابل و پارچه‌های کتان خالص و رنگ‌های طبیعی تولید می‌شود و به تمام نقاط کشور و حتی جهان صادر می‌گردد. از دیگر صنایع دستی این منطقه و شهرستان می‌توان مُنبت کاری، مُعرق کاری روی چوب، چرم دوزی، مُشبک کاری، قلم زنی و … را نام برد. شما می‌توانید صنایع دستی اصفهان را با قیمتی مناسب و ارزانتر از اصفهان در این شهر خریداری کنید اخیراً نیز این شهر به عنوان نامزد شهر جهانی قلمکاری از سوی سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری به شورای جهانی صنایع دستی معرفی شد.

Tabassoum · 20/3/23

به‌طور عمده پارچه‌های معمول مصرفی در قلمکاری عبارتند از: پنبه و ابریشم کتان چلوار کرباس. پارچه ویژه قلمکاری باید نخی باشد چون پذیرش رنگ برای الیاف پنبه به‌مراتب زیادتر از پشم می‌باشد، مع‌الوصف پنج نوع پارچه در قلمکاری بکار برده می‌شود: پارچه‌های ابریشمی، کرباس، متقال، ململ حاجی علی اکبری، چلوار و کتان بافت خارجی. آقای هانری رنه در سفرنامه خود از خراسان تا بختیاری چنین می‌نویسد همه ساله از شهرهای اصفهان یزد و کاشان مقدار زیادی پارچه‌های پنبه‌ای و ابریشمی منقوش تولید می‌گردد و به کشورهای باختر و شرق اقصی صادر می‌گردد.

انواع طرح‌ها و نقوش
ویرایش
از جمله نقوشی که در هنر قلمکاری مورد استفاده قرار گرفته‌است، می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

مناظر تاریخی، جانوران اهلی و وحشی، مینیاتور، شکارگاه‌های صنعتی، رامشگران و نوازندگان، گل و بوته و اسلیمی، تصاویر شعرا، زنجیره، کتیبه، زورخانه و ورزشگاه‌ها، داستان‌های کهن ادبیات فارسی، تصاویر عشاق ایرانی، کتیبه‌های مزین به اشعار به ویژه اشعار محتشم کاشانی، موضوعات و وقایع تاریخی، داستان‌های حماسی عاشورا.

رنگ
ویرایش
رنگ‌های مورد استفاده در گذشته انواع رنگ‌های طبیعی شامل رنگ‌های گیاهی، رنگ‌های حیوانی و رنگ‌های معدنی بوده‌است. اما امروزه به دلیل مراحل سخت تهیه و تثبیت رنگ‌های طبیعی از رنگ‌های شیمیایی استفاده می‌شود. رنگسازی یکی از حساسترین مراحل ساخت قلمکاری است که طی آن استادکاران بر اساس تجربیاتشان از موادی ساده و ارزان قیمت نظیر پوست انار، روغن کنجد، کتیرا، گل سرخ، شیره انگور، زردچوبه، روغن کرچک، زاج سیاه و سفید، زنگ آهن مواد رنگی مورد نظرشان را تأمین می‌کنند و پس از آن به تهیه مقدمات چاپ پارچه می‌پردازند. رنگ‌های اصلی مورد استفاده در کار قلمکاری عبارتند از سیاه، قرمز، آبی، سبز، زرد. از ترکیب این رنگ‌ها به نسبت‌های معین رنگ‌های فرعی بدست می‌آید برای تهیه هر یک از رنگ‌های اصلی باید بگویم کتیرا را از نظر غلظت در تمام رنگ‌ها جهت جلوگیری از پخش شدن رنگ در روی پارچه بکار می‌برند. به این ترتیب که کتیرا را به مدت ۱۰ تا ۱۲ ساعت درآب می‌خیسانند و سپس این صمغ را به رنگ در تاره یا ظرف سفالی اضافه می‌نمایند. ماده گیلیسیرین روغن کرچک و کنجد در تمام رنگ‌ها به منظور ایجاد محیط مناسب و جلوگیری از خشک شدن رنگ در شیار داخل قالب‌ها و ازدیاد دوام آن‌ها مورد استفاده قرار می‌گیرد.

Tabassoum · 20/3/23

پارچه قلمکار چیست؟
قلمکار نوعی پارچه از جنس پنبه، کرباس و کتان است که به‌وسیله قلم‌مو، قالب و یا مهر روی آن نقوشی تصویر شده باشد. این هنر از اوایل قرن هفتم هجری قمری در ایران متداول شده است. قلمکارسازی به عنوان یک پیشه کهن ایرانی قرن‌ها در اوج شهرت بود. در دوره صفویه این هنر گسترش یافت و می‌توان گفت دوره پر رونق این هنر از عصر صفویه آغاز می‌شود و تا دوره قاجار ادامه می‌یابد. پیترو دلاواله سیاح ایتالیایی که در دوره شاه عباس صفوی به اصفهان سفر کرده است در سفرنامه‌اش می‌نویسد: «ایرانیان در باسمه‌های زرین و سیمین بر سطح کتان و بر تافته و اطلس ید طولایی دارند و به وسیله قالب‌هایی این کار را انجام می‌دهند. هر گونه شکل برگ و گل و تمثالی را بر روی این منسوجات نمایش می‌دهند و چنان خوب از عهده این فن بر می‌آیند که مصنوعاتشان بمانند زردوزی جلوه می‌نماید.»(دلاواله، 363:1374).

“قلمکار” یا “قلمکار نقاشی” همان طور که از نامش پیداست، هنر انتقال نقش و طرح به وسیله قلم‌مو بر روی پارچه‌ای ساده است که در قدیم برای تولید پرده، سفره‌های نفیس و… استفاده می‌شده است. در هنر قلمکار، نقاش با کمک قلم‌مو و رنگ‌های گیاهی یا معدنی، طرح‌هایی همچون رزم، بزم و شکار یا نقوش تزیینی را بر روی پارچه‌های پنبه‌ای و گاه ابریشمی نقاشی می‌کردند. همچنین در کنار قلم‌مو گاه برای سهولت در فرآیند نقاشیِ حاشیه‌ها، از مهر استفاده می‌شد. در حال حاضر این روش قلمکارسازی، تا حدود زیادی منسوخ شده است و اکثر قلمکارسازان همه قسمت‌های طرح را با کمک مهرها و قالب‌های چوبی به شیوه چاپ، روی پارچه منتقل می‌کنند.« از آثار به جا مانده چنین برمی‌آید که نقاشی قلمکار طی یک فرایند نسبتا طولانی به نقاشی با قالب یا چاپ قلمکار استحاله یافته است.»(خواجه احمد عطاری، 453:1388). از نظر استاد عباس گیاهی این فرایند به این صورت بوده است که «تا اواخر قاجار بیشتر پرده‌ها و سجاده‌ها و روپوش تاقچه‌ها و وسایل حمام و لیف، قطیفه و بقچه و تمام این‌ها را با دست نقاشی می‌کردند. با ظهور ماشین عده کمی در این کار ماندند و بقیه جذب کار با قالب شدند و رواج این شغل رفته‌رفته از دست رفت. پس از کودتای28مرداد و حضور آمریکاییان توجه به قلمکار قالبی بیشتر شد چون نقاشی هم دست‌گیر بود و هم ریزه‌کاری‌های قالب را نداشت»(سازمان صنایع دستی،1371).

هنر قلمکار در گذشته در شهرهای اصفهان، شیراز، بروجرد، همدان، رشت، یزد، سمنان، گناباد و کاشان رواج داشت (سیدصدر،1388). اصفهان را می‌توان مهم‌ترین مرکز تولید پارچه‌های قلمکار به شمار آورد. حسین بن محمدابراهیم تحویلدار اصفهانی، از دانشمندان قرن سیزدهم ه.ق در کتاب خود درباره رونق قلمکار سازی در اصفهان آورده است:« این صنعت چهار بازار دارد، متصل و داخل هم… کل این‌ها دکاکین قلمکارسازها است و مشتمل بر 284 باب دکان، حجره و کارخانه، متاعشان به همه ولایات ایران می‌رود.»(تحویلدار اصفهانی، 94:1342). امروزه نیز هنر قلمکار به طور گسترده در شهر اصفهان رونق و رواج دارد و هنرمندان بسیاری در این حوزه مشغول به کار هستند.

Tabassoum · 20/3/23

مراحل تولید پارچه قلمکار
تولید یک پارچه قلمکار توسط هنرمندان مراحل مختلفی دارد و برای ساخته شدن یک پارچه قلمکار هنرمندان، فنون مختلفی را به کار می‌برند. این مراحل از ساخت قالب‌های چوبی برای باسمه کردن نقش آغاز می‌شود که خود هنری ویژه است، و در نهایت به ایجاد نقش و تثبیت آن بر روی پارچه می‌انجامد. مراحل تولید پارچه قلمکار به ترتیب عبارتند از:

1- قالب‌سازی: قالب‌سازی اولین و مهم‌ترین مرحله قلمکارسازی است. در این مرحله نقوش مختلف بر روی یک تکه چوب کنده‌کاری می شود و یک قالب چوبی با یک نقش خاص مثلا نقش بته جقه ایجاد می‌شود. قالب‌ها و مهرهای قلمکار را معمولا از چوب درخت گلابی می‌سازند. چوب گلابی نرم است و به راحتی می‌توان روی آن حکاکی کرد. بعد از این که طرح مورد نظر روی قالب حک شد، چوب‌های اضافی دور طرح را می‌بُرند و پشت آن یک دسته قرار می‌دهند. در آخر هم روی قالب‌ها روغن می‌زنند تا دوام بیشتری پیدا کنند.

2- رنگ‌سازی: رنگ‌هایی که در ساخت پارچه‌های قلمکار استفاده می‌شود، عموما رنگ‌های طبیعی گیاهی و املاح معدنی هستند. رنگ‌های اصلی مورد استفاده در قلمکارسازی شامل پنج رنگ سیاه، قرمز، آبی، سبز و زرد است و رنگ‌های قهوه‌ای و سایر رنگ‌هایی که بر اثر ترکیب رنگ‌های یاد شده به دست می‌آید، به‌ عنوان رنگ‌های فرعی محسوب می‌شوند.

3- آماده کردن پارچه: پارچه‌های سفید را به مدت پنج روز، در مسیر آب رودخانه می‌بندند. بعد از پنج روز آن‌ها را از آب درآورده و روی سنگ‌ها می‌کوبند تا مواد زاید موجود در پارچه‌ها خارج شود. در اصطلاح با این کار پارچه‌ها را آبخور می‌کنند. بعد از آن پارچه‌های آبخور شده را با کمک پوست انار و هلیله دندانه می‌دهند تا در مرحله رنگ‌آمیزی، دوام رنگ‌ها بالاتر رود. پس از مرحله دندانه، پارچه را به اندازه‌های مختلف می‌بُرند تا بسته به کاربردشان روی آن‌ها چاپ انجام شود.

4- نقش زدن: مرحله نقش زدن، در واقع همان مرحله چاپ پارچه است. در این مرحله نقش قالب‌ها را با رنگ‌های مختلف، روی پارچه‌های دندانه شده برمی‌گردانند. قالب هر رنگ به صورت جداگانه روی کار زده می‌شود و تا زمانی ادامه پیدا می‌کند که همه رنگ‌ها تکمیل شوند.

5- ثابت کردن رنگ: پارچه‌هایی که نقش‌هایی با رنگ‌های سیاه و قرمز دارند را پس از نقش زدن این دو رنگ، شستشو می‌دهند و خشک می‌کنند. سپس آن‌ها را در پاتیل آب جوش، پوست انار و آلیزارین قرار می‌دهند. آلیزارین به شفاف‌تر شدن رنگ‌ها و ثابت شدن آن‌ها کمک می‌کند. بعد از این که پارچه‌ها را از پاتیل آلیزارین بیرون آوردند، دوباره آن را در رودخانه قرار می‌دهند و آب اضافی آن را می‌گیرند تا آلیزاین اضافی آن‌ها خارج شود.

پس از خشک شدن پارچه‌ها، آن‌هایی را که می‌خواهند با زمینه کرم باقی بمانند را برای چاپ رنگ‌های دیگر، دوباره به کارگاه نقش‌زنی می‌فرستند. و پارچه‌هایی که باید زمینه سفید داشته باشند را برای مرحله سفیدگری آماده می‌کنند.

6- سفیدگری: پارچه‌هایی را که لازم است رنگ زمینه‌شان سفید باشد با محلول‌های خاصی، می‌خیسانند. سپس آن‌ها را به طوری روی زمین پهن می‌کنند که نقش‌هایشان رو به زمین و پشت به آفتاب باشد. به طور مرتب روی پارچه‌ها آب می‌پاشند تا نمدار بمانند و خشک نشوند. مرحله سفیدگری پارچه‌ها معمولا در تابستان 5 روز و در زمستان تا یک ماه طول می‌کشد.

پس از تمام شدن کار سفیدگری، مرحله چاپ رنگ‌های آبی، زرد و سبز و رنگ‌های فرعی دیگر انجام می‌شود.

7- شستشوی نهایی: بعد از تمام شدن مراحل چاپ همه رنگ‌ها و تکمیل شدن طرح‌ها، یک مرحله شستشوی دیگر انجام می‌شود. پس از شستشوی نهایی و خشک شدن، پارچه‌های قلمکاری آماده ارایه به بازار می‌شوند.

خوش آمدید به رمان ۹۸ | بهترین انجمن رمان نویسی

قلم کاری

Tabassoum

دستیار تالار هنر

رمان ۹۸ | بهترین انجمن رمان نویسی

رمان ۹۸ | دانلود رمان

Tabassoum

دستیار تالار هنر

رمان ۹۸ | بهترین انجمن رمان نویسی

رمان ۹۸ | دانلود رمان

Tabassoum

دستیار تالار هنر

رمان ۹۸ | بهترین انجمن رمان نویسی

رمان ۹۸ | دانلود رمان

Tabassoum

دستیار تالار هنر

رمان ۹۸ | بهترین انجمن رمان نویسی

رمان ۹۸ | دانلود رمان

Tabassoum

دستیار تالار هنر

رمان ۹۸ | بهترین انجمن رمان نویسی

رمان ۹۸ | دانلود رمان

درباره ما

لینک‌های پیشنهادی رمان ۹۸

آمار آنلاین

خوش آمدید به رمان ۹۸ | بهترین انجمن رمان نویسی

ما را در شبکه‌های اجتماعی دنبال کنید

دستیار تالار هنر

دستیار تالار هنر

دستیار تالار هنر

دستیار تالار هنر

دستیار تالار هنر

ما را در شبکه‌های اجتماعی دنبال کنید

درباره ما

لینک‌های پیشنهادی رمان ۹۸

آمار آنلاین