عصر پهلوی اول چگونه عصری بود؟

M O B I N A · 3/8/23

کار مهاجرت تا آنجا بالا گرفت که تیمورتاش پیشنهاد به توپ بستن قم را داد. اعتراض علما به نتیجه نرسید و در نهایت مهم‌ترین قیام علما در نخستین سال‌های سلطنت پهلوی (1306 ش) با مرگ مرموز حاج آقا نورالله خاتمه یافت.

جایگاه تغییر فرهنگ در دوران پهلوی اول

ایرانیگری افراطی به بهانه‌ی احیای عظمت گذشته در عصر پهلوی نمود روشنی داشت. این رویکرد، که با اسلام زدایی نیز همراه بود، همه‌ی ابعاد جامعه به خصوص مسائل فرهنگی را در بر می‌گرفت. از آرمانها و اندیشه‌های ایران قبل از اسلام برای نزدیک شدن به سـ*ـیاست غیر دینی استفاده می‌شد و اسلام به نسل جدید، دینی بیگانه معرفی می‌شد که قومی نامتمدن آن را به ایران تحمیل کرده است.

شماری از تحصیل کردگان جدید نیز در سوق دادن حکومت به این سمت بسیار مؤثر بودند. در این میان قشر روشنفکر در عصر پهلوی، به رغم پویایی در دوره‌ی مشروطه، خاموش بود. گروهی از آنان در جریان تحولاتِ صورت گرفته به امید ایرانی نو سکوت کردند، اما عامل اصلی خاموشی آنان استبداد حاکم و سرنوشت افرادی چون فرخی، مدرس و عشقی بود.

در واقع جریان باستان ستایی، جانشینی برای روشنفکری و پر کردن خلأ ناشی از آن محسوب می‌شد.برنامه‌ی دولت آن بود که با استفاده از نظام آموزشی، تفکر سـ*ـیاسی آزاد را باز دارد و همگونی را به روشنفکران تحمیل کند.

جایگاه ادبیات در دوران پهلوی اول

جنبش تجددخواهی در ادبیات در این دوره پا گرفت و به صورت «شعر نو» و «نثر جدید» جایگاه خود را در زبان فارسی یافت و ماندگار شد؛ ولی موسیقی با وجود گام‌های اولیه برای نوگرایی، نتوانست همگام با شعر و نثر تحول یابد.

M O B I N A · 3/8/23

برگزاری اولین کنسرت‌های موسیقی، تأسیس نخستین مدرسه‌ی موسیقی ایرانی به سبک غربی و تأسیس کلوپ موزیکال برای شناساندن «موسیقی نوین و علمی» که تلفیقی از موسیقی ایرانی و غربی بود، همچنین تغییر موسیقی ایرانی به اروپایی در 1317ش که جزو برنامه‌ی رسمی دولت بود، تشکیل اداره‌ی مخصوص در وزارت فرهنگ برای ترویج و تعمیم موسیقی در آموزشگاه‌ها در فاصله‌ی سال‌های 1315-1317ش، حاصل تلاش تجددخواهی در این دوره بود.

در عصر پهلوی آزادی بیان از حیات مطبوعات رخت بر بست و در نتیجه‌ی اختناق کامل در فضای مطبوعات، روزنامه نگاران موظف به نشر افکار حکومتی شدند. روزنامه نگارانی نظیر فرخی یزدی، مدیر روزنامه‌ی طوفان، که جرأت انتقاد از عملکرد حکومت را داشتند محبوس شده به قتل رسیدند.

دیدگاه شاه نسبت به مطبوعات و وضع جراید در عصر پهلوی در سفر وی به ترکیه کاملاً مشهود است؛ وی در ملاقات با آتاتورک ضمن انتقاد از آزادی جراید ترکیه، یادآور شد که وی در ایران اجازه‌ی نگارش آزادی و انتقاد از دولت را به روزنامه نگاران نمی‌دهد.

بدین ترتیب در فاصله‌ی زمانی 1304-1320ش، در پی توقیف و تعطیل تدریجی روزنامه‌های سابق به استثنای دو سه مورد، فقط 251 نشریه‌ی جدید تحت مقررات تازه به وجود آمد سیر نزولی از 1305 ش شدت گرفت و از تعداد نشریات جدید کاسته شد، چنان که در 1318ش فقط دو نشریه‌ی جدید به مطبوعات افزوده شد.

دولت برای نظارت هر چه بیشتر بر امور فرهنگی، در دی 1317 اقدام به تأسیس سازمان پرورش افکار کرد که شعبه‌های مستقلی در شهرستان‌ها داشت. این سازمان دارای شش کمیسیون بود که به امور مربوط به موسیقی، سخنرانی‌ها، کتب درسی، مطبوعات، رادیو و هنرهای نمایشی رسیدگی می‌کرد.

سـ*ـیاست مطبوعاتی این سازمان تقویت مطبوعات وابسته و انحصاری کردن مطبوعات بود و برای انتشار روزنامه‌ای واحد به ادغام روزنامه‌های مختلف در یکدیگر اقدام کرد که موفقیتی به همراه نداشت. در 1319ش با تأسیس اداره‌ی کل انتشارات و تبلیغات، سازمان پرورش افکار و خبرگزاری پارس و رادیو تهران که در اردیبهشت همان سال افتتاح شده بود، تحت پوشش این اداره قرار گرفت. رعایت سـ*ـیاست دولت در نشر اخبار از جمله وظایف این اداره بود که در تیر 1320 منحل شد.

M O B I N A · 3/8/23

جایگاه علم و تحصیلات در دوران پهلوی اول

تأسیس دانشگاه تهران در بهمن 1313 گامی اساسی در توسعه‌ی آموزش عالی بود. پیش از این، اعزام دانشجو به اروپا برای تحصیل علوم و فنون، که از اوایل قرن سیزدهم در عصر قاجار (تاریخ نخستین گروه اعزامی به لندن: 1226) آغاز و با تصویب قانون اعزام محصل به اروپا در محرم 1325 در مجلس شورای ملی صورت رسمی‌تر یافته بود، در عصر پهلوی با اهتمام بیشتر پی گیری شد و چند گروه از جوانان ایرانی در دانشگاه‌های فرانسه و آلمان و بلژیک و انگلستان تحصیل کردند و پس از بازگشت، ارکان اصلی نظام دانشگاهی و سازماندهی نهادهای جدید صنعتی و اداری شدند. نظام آموزشی به سبک جدید نیز گسترش و توسعه‌ی جدی یافت.

در زمینه‌ی آموزش بزرگسالان نیز اقداماتی صورت گرفت. بسیاری از کارکنان وزارتخانه‌ها در مدارس فنی مشغول تحصیل شدند و تعلیم اکابر بر اساس طرح پیشنهادی داور در 1315ش به تصویب هیئت وزیران رسید.

در 1317ش، تجدیدنظر وزارت فرهنگ در برنامه‌ی آموزشی که تقلید ناقصی از فرانسه بود، به سیر قهقرایی در امر آموزش انجامید و به رغم افزایش همه ساله‌ی بودجه‌ی وزارت فرهنگدر طول سلطنت رضاشاه تنها چهار درصد از بودجه‌ی کل کشور به امر تعلیم و تربیت اختصاص یافت و به سبب محرومیت مناطق روستایی از آموزش، بیش از نود درصد جمعیت روستایی بی‌سواد ماندند.

جایگاه ورزش در دوران پهلوی اول

توجه به ورزش نیز در همین عصر صورت جدی به خود گرفت؛ در 1312 ش انجمن تربیت بدنی و ورزشگاه‌های عمومی تأسیس شد و مسابقات ورزشی به راه افتاد.

جایگاه نام کشور ایران در دوان پهلوی اول

از دیگر اقدامات فرهنگی عصر پهلوی اوّل تغییر نام کشور از پرشیا یا پارس به ایران بود که ظاهراً بنا به توصیه‌ی برلن صورت گرفت، و وزارت خارجه‌ی ایران در 1313ش، آن را از طریق نمایندگی‌های ایران در کشورهای دیگر به دولت‌های خارجی اطلاع داد.

جایگاه زبان در دوران پهلوی اول

همچنین در 1314ش، به منظور پیرایش زبان فارسی از لغات دخیل، با تأکید بر حذف واژه‌های عربی، «فرهنگستان» تأسیس شد. در زمینه معماری نیز چند ساختمان جدید دولتی به سبک معماری دوران باستان بنا شد که از جمله می‌توان به ساختمان شهربانی کل کشور، باشگاه افسران و بانک ملی ایران اشاره کرد.

M O B I N A · 3/8/23

فرهنگ و تمدن در دوران پهلوی اول

در 1316ش موزه‌ی مردم شناسی افتتاح شد. هدف از این ا قدام حفظ آثار و فرهنگ و تمدن قدیم، خصوصاً لباس‌های کهن محلی بود که با تبدیل پوشش بومی مردم به جامه‌ی اروپایی به تدریج رو به نابودی می‌رفت.

جایگاه بهداشت در دوران پهلوی اول

در خصوص بهداشت نیز گام‌های مؤثری برداشته شد. با تشکیل اداره‌ی صحّیّه در 1305ش، مؤسسات صحّیِ مملکتی متمرکز و بعدها به وزارت بهداری تبدیل شد. برای طبابت پزشکان مقرراتی وضع گردید که بر اساس آن دریافت پروانه‌ی پزشکی موکول به گذراندن امتحان بود؛ داروفروشان نیز مشمول این مقررات می‌شدند. همچنین در غالب مراکز استان‌ها و شهرستان‌ها بیمارستان‌هایی ساخته شد که بزرگ‌ترین آنها در تهران و مشهد بود (88) و برای تهیه‌ی واکسن و سرم سازی، انستیتو پاستور راه اندازی شد.

جایگاه اقتصاد در دوران پهلوی اول

سـ*ـیاست‌های اقتصادی بر پایه‌ی نوسازی اقتصاد، و ایجاد تکنولوژی مدرن و وارداتی طراحی شده بود. عایدات دولتی از طریق درآمد نفت، گمرکات و مالیات تأمین و قسمت اعظم آن صرف هزینه‌ی ارتش و خرید تجهیزات نظامی می‌شد. بودجه‌ی دولتی در نتیجه‌ی طرح‌های عظیمی که برای نوسازی کشور به اجرا در می‌آمد تقریباً به هجده برابر رسید، یعنی از حدود 245 میلیون ریال در 1304ش به بیش از 4/3 میلیارد ریال در 1320ش.

مهم‌ترین اقدام زیر بنای حکومت احداث راه آهن بود که در 1305 ش از سوی هدایت به مجلس پیشنهاد شد. مسیر پیش بینی شده از شمال مرکزی به جنوب غربی و محل هزینه‌ی آن از محل مالیات ویژه بر چای و قند و شکر بود. ساختمان راه آهن در 1306ش آغاز و پس از یازده سال در 1317ش تکمیل شد. این طرح ضمن ایجاد تسهیلات ارتباطی، انتقاداتی نیز به دنبال داشت که مهم‌ترین آنها درباره‌ی هزینه‌ی سنگین و مسیر غیر تجاری آن بود. در مجموع در این دوره حدود 13000 کیلومتر جاده‌ی جدید ساخته شد که ارتباط شهرها را با یکدیگر ممکن می‌ساخت.

توسعه‌ی صنایع با افزایش کارخانه‌های جدید که شمار آنها از حدود بیست کارخانه در 1304ش به 346 در 1320ش رسید، آغاز شد و در نتیجه، تعداد کارگران شاغل در کارخانه‌های بزرگ به بیش از 50000 تن رسید.

M O B I N A · 3/8/23

رویکرد دولت پس از گذر از بحران جهانی 1308ش / 1929، که به تجارت خارجی ایران آسیب رساند، دولتی کردن بازرگانی خارجی بود که بر طبق قانون اسفند 1309 صورت گرفت. انحصار تجارت خارجی به دولت ا ختیار انحصارات متعدد دیگری نظیر انحصار در تجارت پنبه، گندم، خشکبار، تریاک، ابریشم، قند و چای را داد. (96) اعمال این سـ*ـیاست، که بر طبق آن دولت با همراهی تجار بزرگ، هدایت اقتصاد را به عهده گرفت، به خارج شدن تجار کوچک از گردونه‌ی تجارت و از بین رفتن رقابت بین قیمت‌ها منجر شد، به طوری که با توجه به سود انحصارگران، قیمت کالاهای وارداتی در سطح معینی ثابت ماند.

تلاش دیگر دولت برای مصون ماندن از عواقب بحران اقتصادی جهانی، که موجب تنزل نرخ نقره شد، تغییر پشتوانه‌ی پولی از نقره به طلا بود که در اسفند 1308 لایحه‌ی آن به مجلس ارائه گردید؛ ولی به علت عدم امکانات برای خرید طلا به عنوان پشتوانه، عملاً تا چند سال مبنای پول همچنان نقره بود و انتشار اسکناس‌های بدون پشتوانه موجب افزایش تورم شد.

جایگاه کشاورزی در دوران پهلوی اول

ساختار کشاورزی بدون اصلاح و تغییر اساسی، به سبک سنّتی باقی ماند، دولت روش‌های قدیمی را تقویت می‌کرد و زمین داران بزرگ همچنان نیمی از زمین‌های کشور را در اختیار داشتند در حالی که 95 تا 98% کشاورزان فاقد زمین بودند.بر اثر بی‌توجهی دولت به این بخشِ اقتصادی صادرات محصولات کشاورزی پیشرفتی نداشت. با وجود این، کمبود جدی در زمینه‌ی مواد غذایی به وجود نیامد.

در آبان 1316 برای بهبود وضع کشاورزی «قانون عمران» به تصویب رسید که بر اساس آن مالک مسئول کشت اراضی خود بود و در صورت مسامحه‌ی مالک، زمین تصاحب می‌شد؛ ولی به علت مخالفت مالکان این قانون هرگز به اجرا درنیامد.

از اقدامات مثبتی که دولت در زمینه‌ی کشاورزی صورت داد می‌توان به تأسیس دانشکده‌ی کشاورزی در کرج، چند مدرسه‌ی کشاورزی و مزرعه‌های آزمایشی اشاره کرد. همچنین قانونی برای بالا بردن بازدهی زمین‌های بد*کاره و زمین‌هایی که بد کشت شده بود، از طریق اعطای وام‌های کشاورزی، به تصویب رسید.

M O B I N A · 3/8/23

سـ*ـیاست عشایری شاه که به «تخته قاپو» شدن(یکجانشینی) ایلات و عشایر منجر شد، با هدف تغییر زندگی آنان از دامداری به کشاورزی و انحلال تشکیلات ایلی به منظور تطبیق با سـ*ـیاست تجددگرایی صورت گرفت که به سبب عدم تأمین تسهیلات لازم برای اسکان و رفع حوایج آنان به فقر ایلات و مرگ و میر چهار پایان آنان انجامید.

نتایج منفی این سـ*ـیاست در اقتصاد کشور به حدی بود که شاه در اواخر سلطنت ناچار به تعدیل آن شد.در این میان، با مصادره‌ی املاک خوانین ایلات و عشایر، مالکیت جدیدی شکل گرفت و طبقه‌ای از بازرگانان و مقاطعه کاران ونظامیان جای مالکان قدیمی را گرفتند.

جایگاه نفت در دوران پهلوی اول

در 1310ش/1931 شرکت نفت ایران و انگلیس به بهانه‌ی بحران اقتصادی جهانی سهم ایران را تقلیل داد. شاه که تصور می‌کرد حکومت انگلیس به دلیل نارضایتی یا برای تحت فشار قرار دادن وی تعمداً دستور کاهش پرداخت‌ها را داده است، هیئتی را به ریاست تیمورتاش مأمور مذاکره با شرکت کرد.

به دلیل طولانی شدن مذاکرات و سوءظنی که به تیمورتاش در جریان مذاکرات مخفیانه‌ی وی با شوروی به وجود آمد و در نهایت به توقیف و قتل وی در 1312 ش منجر شد، شاه به طور یکجانبه اقدام به لغو قرارداد دارسی کرد.

به این ترتیب ایران موقعیت خوبی را که پیش از این در قبال شرکت داشت از دست داد. پس از مذاکراتی، در 1312ش/1933 قرارداد تجدید شد و بر اساس آن سهم ایران از 16% به 20% افزایش یافت اما افزایش مدت قرارداد از 27 به 60 سال نتایج مثبت آن را تحت الشعاع قرار داد.

جایگاه روابط بین المللی در دوران پهلوی اول

در زمینه‌ی سـ*ـیاست خارجی، سـ*ـیاست بی‌طرفی مبنایی برای روابط و مناسبات با سایر دول بود. با این همه، برای جلب رضایت دولت‌های انگلیس و شوروی تلاش‌هایی صورت می‌گرفت؛ چنان که هدف شاه از تشکیل کابینه‌ی جدید در 1305ش، ایجاد توازن در میان عناصر طرفدار این دو دولت بود. انتصاب وثوق الدوله‌ی هواخواه انگلیس به وزارت مالیه و مشاور الممالک عاقد معاهده‌ی 1300ش / 1921 با شوروی به وزارت امور خارجه، برای برقراری چنین توازنی صورت گرفت.

M O B I N A · 3/8/23

روابط ایران با دولت شوروی به دلیل هم جواری و وابستگی اقتصادی مناطق شمال به آن کشور از اهمیت خاصی برخوردار بود. دولت شوروی حاکمیت رضاشاه را در آغاز جنبشی آزادی خواهانه و ضد استعماری و نیمه بورژوا قلمداد می‌کرد؛113 ولی بعدها در واکنش به سـ*ـیاست غرب گرایی او و خودداری ایران از امضای معاهده‌ی مربوط به امتیاز شیلات شمال که مجلس آن را ردّ کرده بود، به فشار اقتصادی و تحریم کالاهای ایران دست زد.

دولت ایران برای ترمیم روابط و به ویژه برای صدور کالاهای ایران، مذاکراتی با شوروی انجام داد که با موفقیت توأم بود. هم زمانی این اقدامات با تلاش دولت در خصوص حل و فصل مسائل مورد اختلاف با ترکیه و افغانستان، موجبات نگرانی انگلیسی‌ها را از نزدیکی این سه کشور و بهره برداری احتمالی شوروی از آن، فراهم آورد. این امر مذاکرات را از روال پیشین خارج ساخت.

ایران در جریان اعمال این وجه از سـ*ـیاست خارجی خود که معطوف به واداشتن حس رقابت بین دو قدرت به منظور انعطاف بیشتر رقیب در قبال خواسته‌های خود بود، موفقیتی نداشت.

بدین ترتیب، با وجود مقاومت‌هایی که گاه در برابر درخواست‌های آنان صورت می‌داد، در نهایت با تن دادن به آن درخواست‌ها از بروز بحران جلوگیری می‌کرد، نظیر انعقاد قرارداد شیلات با شوروی در 1313 ش به مدت 25 سال و تجدید قرارداد نفت با انگلیس در 1312ش به مدت 60 سال.

هر گونه مقاومتی از جانب ایران به لطمه‌های سـ*ـیاسی می‌انجامید؛ چنان که در مذاکرات نفت، ایران به منظور مقاومت در برابر انگلیس، حاضر به پذیرش خواسته‌های مرزی دو کشور همسایه شد تا حداقل از نظر رفع اختلافات منطقه‌ای آسوده خاطر باشد، اما این امر به واگذاری بخشی از ارتفاعات سوق الجیشی آرارات به ترکیه در 1310 شو واگذاری بخشی از خاک کشور به افغانستان منجر شد.

M O B I N A · 3/8/23

برقراری حسن هم جواری و رفع اختلافات دیرینه‌ی مرزی خصوصاً با ترکیه،از دیگر عوامل عقب نشینی ایران به منظور حفظ فضای دوستی با همسایگان بود. شاه در روند دوستی خود خصوصاً با ترکیه، ضمن تبعیت از این کشور به توصیه‌های آنان نیز عمل می‌کرد؛ چنان که وصلت با خانواده‌ی سلطنتی مصر و ازدواج ولیعهد با فوزیه، خواهر ملک فاروق پادشاه مصر بنا به توصیه‌ی وزیر امور خارجه ترکیه، رشدی ارس، صورت گرفت.

سـ*ـیاست انگلیس همواره در این عصر، سـ*ـیاست مسلط در منطقه بود. از این رو، انگلیسی‌ها در فاصله‌ی دو جنگ جهانی پس از توسعه‌ی نفوذ شوروی، به منظور حفظ منافع خود در خاورمیانه خصوصاً حوزه‌های نفتی در خلیج فارس، زمینه‌های انعقاد پیمان دفاعی در میان کشورهای منطقه را فراهم کردند. پیمان سعد آباد در 1316ش میان ایران و ترکیه و عراق و افغانستان حاصل تلاش در این زمینه بود. رویکرد ایران با انعقاد این پیمان دوری از شوروی و اتخاذ سـ*ـیاست خصمانه نسبت به آن کشور بود.

بخشی از روابط خارجی ایران، رابـ*ـطه‌ی اقتصادی با آلمان بود. در واقع، تمایل ایران در نزدیکی به آلمان، برای رهایی از آسیب پذیری از دو قدرت رقیب و برقراری موازنه‌ی قوا بود. ایران به این امید که آلمان بتواند نقش نیروی سوم را ایفا کند، زمینه‌های فعالیت اقتصادی این کشور را فراهم آورد. با ورود آلمان به حیات اقتصادی ایران، روابط دو کشور در فاصله‌ی دو جنگ جهانی به حدی رشد کرد که آلمان به صورت بزرگ‌ترین همکار ایران درآمد. با این همه، بسیاری از ملاحظات سـ*ـیاسی و سوء ظن شاه به بیگانگان موجبات شکاف در روابط ایران با سایر دول به ویژه آلمان را فراهم می‌کرد. انتقاد جراید خارجی از رضاشاه و فعالیت مخالفان پهلوی در اروپا از جمله عوامل تنش در روابط خارجی ایران بود. برای مثال، درج مقاله‌ای تحت عنوان «شاه بی‌اصل و نسب» در یکی از جراید آلمان و انتشار نشریات کمونیستی پیکار و نهضت در این کشور به تیرگی روابط دو دولت و فراخوانی کارکنان سفارت ایران از آلمان منجر شد. قطع رابـ*ـطه ایران با فرانسه، در دی 1317، نیز به دلیل انتقاد جراید فرانسه از نظام حکومتی ایران صورت گرفت که حدود یک ماه و نیم به طول انجامید.

پس از شروع جنگ جهانی دوم در شهریور 1318 / سپتامبر 1939، موقعیت ایران در سطح بین المللی دستخوش تحول شد. واکنش سریع دولت ایران پس از اطلاع از آغاز جنگ اعلام بی‌طرفی بود. با وجود این، نیروهای متفقین در شهریور 1320 ایران را اشغال کردند.

M O B I N A · 3/8/23

ارتش ایران، با آنکه هزینه‌ی سنگینی برای بازسازی و مدرنیزه کردن آن صرف شده بود، در همان اوان جنگ از درون پاشید. بنا به تصمیم شورای عالی جنگ دو روز پس از اشغال کشور، تمام سربازخانه‌ها تخلیه شدو با صدور فرمان عدم مقاومت، ایران تسلیم خواسته‌های متفقین گردید.

شاه با ناباوری تمام از اشغال ایران، تصور می‌کرد که منظور متفقین کناره گیری وی از سلطنت است از آن رو که خود را «سدّ راه آنان» می‌دانست.در واقع هدف اصلی متفقین مداخله‌ی مستقیم در امر حمل و نقل تجهیزات جنگی بود و وجود شاه را مانع تحقق مقاصد خود می‌پنداشتند. به این ترتیب، رضاشاه با اعلام جانشینی محمدرضا پهلوی، ولیعهد، به عنوان پادشاه قانونی، از سلطنت استعفا کرد.

انحلال دوران پهلوی اول

سقوط رضاشاه را ظاهراً باید پیامد حمله‌ی متفقین به ایران به عنوان عامل خارجی تلقی کرد، ولی در کُنه این جریان عوامل داخلی مؤثرترین نقش را در سرنگونی وی داشتند. مهم‌ترین عامل داخلی، نداشتن پایگاه مردمی بود. کناره گیری وی از سلطنت، نه تنها مردم بلکه نمایندگان مجلس، که منتخب شاه بودند، و متصدیان امور را نیز متأسف نکرد. عوامل دیگر را می‌توان در طمع ورزی شاه در گردآوری املاک و گسترش املاک خالص در نقاط مختلف کشور و ظلم و اجحاف مأموران نسبت به مالکان و مردم، و مخالفت با دین داری و اجرای احکام شرعی، و مبارزه با شعایر و آداب مذهبی و نیز سقوط اخلاق و عفت عمومی و تشدید اختناق و بی‌عدالتی جستجو کرد.

فضای سـ*ـیاسی کشور پس از سرنگونی شاه به یکباره متحول شد. مطبوعات با شکست سکوت شانزده ساله، نظام گذشته را به باد انتقاد گرفتند و بعضی از آنان خواستار باز گرداندن شاه و محاکمه‌ی وی شدند.

M O B I N A · 3/8/23

احزاب سـ*ـیاست بار دیگر به فعالیت پرداختند و حکومت پارلمانی تجدید شد. خوانین به ایلات خود بازگشتند و عشایر زندگی بومی خود را از سر گرفتند و ایران وارد برهه‌ای جدید از تاریخ معاصر شد.

پی‌نوشت‌ها

1. هدایت، ص 386.
2. همان، ص 370-371.
3. مکی، ج 4، ص 105.
4. ص 392، .397، 401.
5. طبری، ص 99.
6. ر.ک. بیات، 1373ش، ص 132 به بعد.
7. رستاخیز ایران، ص 628.
8. درباره‌ی او ر.ک. دانشنامه‌ی جهان اسلام، ذیل «جعفر قلی خان سردار اسعد سوم».
9. هدایت، ص 385-386، 394-397، 403.
10. مهدوی، ص 23.
11. آبراهامیان، ص 186.
12. کرونین، ص 338.
13. امیراحمدی، ص 231.
14. کرونین، ص 209، 362-371.
15. امیراحمدی، ص 337-340.
16. بهار، ج 2، ص 219.
17. برای مثال ر.ک. دانشنامه‌ی جهان اسلام، ذیل «پولادین، محمودخان»؛ «بوذرجمهری، کریم آقا».
18. آبراهامیان، ص 169.
19. دیگار و دیگران، ص 100-102؛ بنی احمد، ج 2، ص 239.
20. کرونین، ص 226.
21. همان، ص 227-228.
22. «[گزیده‌ی مطالب] مجله ماهیانه ژاندارمری» پرونده‌ی ش 469، 478، موجود در آرشیو مرکز اسناد انقلاب اسلامی.
23. درباره‌ی او ر .ک. دانشنامه‌ی جهان اسلام، ذیل «بچه سقا».
24. بیات، 1365ش، ص 33.
25. دولت آبادی، ج 4، ص 403.
26. سیروس غنی، ص 390؛ خواجه نوری، ص 76-77.
27. دولت آبادی، ج 4، ص 405.
28. مکی، ج 5، ص 33، 52.
29. تقی زاده، ص 209.
30. اطلاعات در یکربع قرن، ص 59.
31. فوران، ص 334.
32. اطلاعات در یکربع قرن، ص 48؛ مکی ، ج 5، ص 34.
33. ص 386.
34. رستاخیز ایران، ص 385.
35. کامبخش، ص 29.
36. همان، ص 33-34.
37. اسناد تاریخی جنبش کارگری، ج 1، ص 96-103.
38. کامبخش، ص 35-37؛ زیبائی، ص 173.
39. درباره‌ی آنها ر.ک. دانشنامه‌ی جهان اسلام، ذیل «پنجاه و سه نفر».
40. لاجوردی، ص 38-39؛ کیانوری، ص 51؛ زیبائی، ص 184-185.
41. بهار، ج 1، ص 180.
42. مستوفی، ج 3، ص 629-630.
43. کرونین، ص 257-258 و پانویس.
44. پیشه وری، ص 11.
45. هدایت، ص 402.
46. همان، ص 372؛ مکی، ج 5، ص 41-47، 67-70.
47. آبراهامیان، ص 190-192.
48. کاتوزیان، ص 170.
49. آبراهامیان، ص 188-189.
50. تعقیب دومین سالنامه‌ی احصائیه‌ی بلدی، ص 39؛ حکمت، ص 287.
51. مرکز آمار ایران، ص 16.
52. صدر، ص 288؛ بهنام، ص 58-59.
53. برای تفصیل واقعه ر.ک. دانشنامه‌ی جهان اسلام، ذیل «بافقی، آیت الله محمدتقی».
54. بهبودی، ص 299؛ هدایت، ص 385.
55. بیگلری، ص 86.
56. بهنام، ص 60.
57. حکمت، ص 166.

خوش آمدید به رمان ۹۸ | بهترین انجمن رمان نویسی

ما را در شبکه‌های اجتماعی دنبال کنید

سرپرست بخش فرهنگ و ادب

سرپرست بخش فرهنگ و ادب

سرپرست بخش فرهنگ و ادب

سرپرست بخش فرهنگ و ادب

سرپرست بخش فرهنگ و ادب

سرپرست بخش فرهنگ و ادب

سرپرست بخش فرهنگ و ادب

سرپرست بخش فرهنگ و ادب

سرپرست بخش فرهنگ و ادب

سرپرست بخش فرهنگ و ادب

ما را در شبکه‌های اجتماعی دنبال کنید

درباره ما

لینک‌های پیشنهادی رمان ۹۸

آمار آنلاین