هنر در دوره قاجار

Tabassoum · 28/6/23

آیا قاجاریه دوره انحطاط هنر بود؟
سیدعلی کاشفی خوانساری نوشته است: در دوره پهلوی مورخان غربی و ایرانی کوشیدند که تصویری منفی و منحط از دوره قاجار ارائه دهند. در آن دوره سعی شد تصویری کاملاً عقب‌مانده، رشد نایافته، بدوی، خرافی و فاسد از همه ساحات سـ*ـیاسی، اقتصادی، علمی، اجتماعی، ادبی و هنری ایران قاجاری ارائه گردد و همه پیشرفت‌ها و دستاوردها و محسنات به دوره پهلوی منسوب شود.

مقایسه وضعیت سـ*ـیاسی، اجتماعی و اقتصادی دوره قاجار با ادوار قبل و بعد از آن و همچنین تحولات و تغییرات این امور طی دوره قاجار از تخصص این فقیر و موضوع این نوشته خارج است، اما در حوزه فرهنگ و هنر و ادبیات می‌توان گفت که چنین تصوری دقیق نیست و جا دارد کم و کیف هنر و ادب در آن دوره تاریخی با نگاهی کارشناسانه بررسی شود و صعود و زوال هنرهای گوناگون جداگانه مورد توجه قرار گیرد.

در این نوشته فهرست‌وار به مرور اجمالی شاخه‌های مختلف هنر در دوره تقریباً ۱۳۰ ساله حکومت قاجاریان می‌پردازیم.

موسیقی در دوران قاجار

موسیقی‌دانان در دربار قاجاریان جایگاهی خاص داشتند. تشکیل گروه‌های جدید موسیقی نظامی از دوره ناصرالدین‌ شاه انسجام یافت و سبب آشنایی ایرانیان با قواعد موسیقی کلاسیک غربی شد. ایرانیان به مرور آنچه در زمینه نت‌نویسی، آهنگسازی و ارکستراسیون سازهای غربی آموخته بودند، به موسیقی سنتی ایران (و تا حدی به موسیقی مقامی و نواحی) تسری دادند. صنعت ضبط صدا و پخش صدا(گرامافون) در همین دوره به ایران راه یافت و اولین صفحه‌های گرامافون از موسیقی ایرانی(البته در استودیوهای خارج از ایران) ضبط و تولید شد.

ترانه‌سرایی و تصنیف‌سرایی در این دوره جان دوباره‌ای یافت و موسیقی جدید مردمی شکل گرفت و به اجرای کنسرت‌ها و اپرا انجامید. همچنین مؤسسات آموزشی رسمی موسیقی غربی در ایران ایجاد شد. دیگر آنکه پس از سال‌ها کتاب جدیدی درباره تئوری موسیقی در ایران (به قلم فرصت‌الدوله) تألیف شد.

در آن دوره هنرمندان بنام و اساتید طراز اول موسیقی به فعالیت می‌پرداختند و بسیاری از آنچه به نام گنجینه موسیقی ایرانی و موسیقی دستگاهی و مقامی می‌شناسیم در دوره قاجار نضج یافته است.

Tabassoum · 28/6/23

نقاشی دوران قاجاریه

درخصوص نقاشی قابل ذکر است که آشنایی هنرمندان ایرانی با هنر اروپایی و تأثر از آن از دوره صفویه آغاز شد و در فرنگی‌سازی، نگارگری، نقاشی‌های گل و مرغ و مکتب نقاشی قاجار نمود یافت. مکتب نقاشی قاجار دربردارنده ده‌ها نقاش مشهور و چیره‌دست است. یکی از رشته‌هایی که در دوره فتحعلی‌شاه اعزام دانشجو به اروپا داشته است، نقاشی بوده است. پادشاهان قاجار شیفته نقاشی واقع‌گرا و کلاسیک اروپایی شده بودند و به‌طور جدی از این هنر حمایت می‌کردند. آموزش ده‌ها هنرجوی نقاشی در خارج و داخل ایران و تاسیس مراکز آموزشی نقاشی حاصل این رویکرد بود.

پادشاهان قاجار قصرهای جدید خود را با نقاشی‌هایی به این سبک جدید مزین کردند. کمال‌الملک، خانواده، همکاران و شاگردانش نماد جریان نوی نقاشی ایران در این دوره هستند. نقاشی قاجاری منحصر به مکتب قاجار و یا جریان کلاسیسیم اروپایی نیست بلکه مکاتب سنتی همچون نقاشی قهوه‌خانه‌ای و احیای دوباره مینیاتور هم محصول همین دوره است.

سینما در دوران قاجار

سینما پنج سال پس از اختراعش به ایران راه یافت و اولین سالن سینما حدود ۱۳ سال پس از اولین آن در جهان، در ایران آغاز به کار کرد. در همان دو سه دهه آخر قاجار، سینما در ایران گسترش فراوانی یافت. سالن‌های نمایش متعددی در تهران و شهرهای بزرگ شکل گرفت و ضبط و تولید فیلم‌های مستند، خبری و کوتاه آغاز شد. همین‌طور تلاش‌هایی برای آموزش نظام‌مند سینما. اما اولین فیلم‌های بلند داستانی در دوره بعدی (پهلوی اول) ساخته شدند.

خوشنویسی دوران قاجار

از دیگر هنرهای بالنده در دوره قاجار باید از خوشنویسی یاد کرد که تأثر اندکی از هنر جهان داشت، اما تأثیراتی از صنعت چاپ پذیرفت. مثلاً چاق‌نویسی ابداع و تحولی بود که به تناسب چاپ سنگی در خط نستعلیق روی داد. خوشنویسی در دوره قاجار پویا و پررونق و شکوفا بود و نوآوری‌های فراوان در انواع گوناگون خط و حضور اساتید قدری را تجربه کرد.

قصه‌ گویی دوران قاجاریه

قصه‌گویی از دیگر هنرهای مرسوم آن زمانه بود. هنری که در اواخر قاجار با افول مواجه شد. با این حال پادشاهان قاجار قصه‌گویان رسمی داشتند و شبکه قصه‌گویان دوره‌گرد هم در همه کشور فعال و مقبول بودند. پادشاهان قاجار توجه چندانی به نقش حکومت در سلسله نقبا نداشتند اما این ساختار سنتی به حیات خود ادامه می‌داد. قصه‌گویی همچون دیگر هنرها خود را با تحولات اجتماعی وفق داد و نقش قصه‌گویان در مشروطه و نهضت جنگل شاهدی بر آن است.

دلقک ‌ها در دربار قاجار

یکی از فعالیت‌های هنری مرسوم دربارهای قاجاری که پیش از ایشان چنان رسمیت و فراوانی نداشت، حضور دلقک‌ها بود. لوطی صالح شیرازی، کریم شیره‌ای، شیخ شیپور، اسماعیل بزار، شغال‌الملک، علییون، ... گونه‌ای هنر درباری که مخلوطی از طنز و سخنوری و نمایش را ارائه می‌دادند.

کتاب‌ آرایی قاجار

از جمله هنرهایی که در دوره قاجار با رشد و گسترش فراوانی روبه‌رو شد، کتاب‌آرایی بود. پس از رواج چاپ سنگی، هنرمندان ایرانی به تصویرگری و کتاب‌آرایی روی آوردند و در آن از همه بضاعت هنر ایرانی همچون خوشنویسی و تذهیب، همچنین نگارگری و نقاشی قاجاری و قطاعی و حکاکی و نقاشی روی شیشه و طراحی قالی و ... استفاده کردند و نوعی هنر فاخر و بومی پدید آوردند که در جهان بی‌سابقه بود.

Tabassoum · 28/6/23

هنر دورۀ قاجار را باید در دوران افشار و زند پیگیر بود، هنر این دوره نشانگر سه مشخصه و ویژگی بنیادی بود: جدائی روز افزون فرهنگ ایرانی از سنت عظیم اسلامی در نتیجة پیروزی تشیع و رقابت با امپراتوری عثمانی؛ ورود روزافزون عناصر هنر مردمی و عامیانه؛ وابستگی رو‌به رشد به تأثیرات هنر غربی.

هنر این دوره با این‏که از نظر کیفی در سطح پایین‏تر از هنر ادوار پیشین قرار داشت و از حیث شکوه و عظمت قابل مقایسه و همجنسی با آن نبود، اما ویژگی و هویت کاملاً مستقل و پالوده‏ای را به نمایش گذاشت. زیرا این هنر در تداوم منطقی خود در دورة قاجار به اوج شکوفایی رسید به گونه‌ای که بسیاری از آثار دورة افشار و زندیه را نیز به قاجار نسبت می‌دهند. اما به دلیل کوتاه بودن دورة افشار و زند و آشوب‌های این دوران آثار چندانی در ایران به جای نمانده است.

نگارگری سبک قاجار شامل شیوة دیوار نگاره‌های دورة صفویه و نقاشی کلاسیک اروپاست؛ به ترتیبی که در آغاز، مایة ایرانی آن بیشتر، در میانه به طور مساوی از نقاشی ایرانی و اروپایی تأثیر می‌گیرد و در پایان دوره به تدریج بر نفوذ سبک اروپایی در نگارگری ایرانی افزوده می شود تا جایی که به کپیه برداری از آثار استادان رنسانس می‌پردازند . از دورة آغامحمد خان آثار درخوری به جا نمانده است ، اما در مقابل تعداد فراوانی تابلوی رنگ و روغن از دورة سلطنت فتحعلی شاه و محمد شاه به جای مانده است .

شیوة نگارگری در این دوران در آغاز مشابهت زیادی به رنگ و روغن‏های دوران زند داشت و بسیاری از نقاشان دربار زندیه در دربار فتحعلی شاه نیز نقاشی می‌کردند، بیشترین اختلاف نقاشی‌های قاجار و زند در رنگ‌های این تصاویر است .

نقاشی‌های بزرگ و روغنی قاجاری در دورة فتحعلی شاه بسیار مورد توجه بود و با دقت و حوصله زیاد پرداخته می‌شد و اکثر تصاویر با سطوح بزرگ، دامن لباسی، پشتی و فرش با حاشیه‌های گوناگون، گل‌های ریز مروارید تماماً تزیین می‌شدند .

در سال‌های آخر پادشاهی فتحعلی شاه ،محمد علی، نقاش دربار که توسط محمد شاه برای مطالعه نقاشی اروپایی به ایتالیا سفر کرده بود، کمی پس از برتخت نشستن ناصرالدین شاه به ایران بازگشت و به کار و تدریس در دربار مشغول شد که از شاگردان او باید از ابو الحسن غفاری نام برد.

در هنگام پادشاهی ناصر الدین شاه، بسیاری از نقاشان و نگارگران مورد حمایت قرار گرفتند تا در دربار به کار بپردازند. در این هنگام تعدادی از شاگردان به اروپا فرستاده شدند.

Tabassoum · 28/6/23

آنچه به نقاشی قاجار معروف است، با سلطنت "آقا محمدخان" شروع نمی‌شود، بلکه از دوران پادشاهی "کریم‌خان زند" آغاز می‌گردد. برجسته‌ترین نقاشان دربار کریم‌خان از شیراز به تهران رفتند و هسته مرکزی هنرمندان دربار قاجار را تشکیل دادند. هنرمندان این دوره را «دوره فرنگی سازی» نام نهاده‌اند؛ ایرانیان در این دوره مواردی از شیوه خارجی را که به مذاقشان خوش می‌آمد، انتخاب و آن را در سنت خود ادغام کردند که تلفیق شیوه‌های نو و کهنه منجر به شیوه‌ی نقاشی متمایزی شد که کلاً ایرانی بود.[۱] اولین نکته‌ای که در بررسی نقاشی دوره قاجار به چشم می‌خورد، کثرت پرده‌های رنگ و روغن به‌اندازه نسبتاً بزرگ است؛ استفاده از رنگ و روغن یک قرن بعد از صفویه در ایران رواج پیدا کرد. بیشترین تصاویر این پرده‌ها، مربوط به چهره "فتحعلی شاه" بود که خود دوستدار هنر و هنرمندان و البته شیفته خود بود.[۲] "مهر علی" برجسته‌ترین نقاش دربار فتحعلی شاه به شمار می‌آید. پرده‌های برجا مانده از این نقاش حاکی از آنند که او بیش از همکارانش در نمایش شوکت شاهانه موفق بوده است. مهرعلی خصوصاً در یک شمایل تمام قد فتحعلی شاه را با تاج کیانی و عصای مرقّع و در نهایت ذوق و مهارت نشان می‌دهد. بهترین طرح‌های باقی مانده هنر دوره قاجار در دوران طولانی این پادشاه قاجار به وجود آمد.[۳]
پرورش هنر نقاشی بیشتر وابسته به دربار بود و شاهان و شاهزادگان مهمترین سفارش دهندگان آثار هنری و تنها حامیان هنر بوده‌اند. در روزگار فتحعلی شاه سبک «دیوار نگاری» شروع شد. دیوار نگاره‌هایی زیبا از آقا محمدخان و فتحعلی شاه در کرج، در خرابه‌های «کوشکی» در نزدیکی مدرسه جدید کشاورزی به خوبی یادآور نقاشی دوره قاجار است."عبدالله‌خان" از دیگر نقاشان خاصّه فتحعلی شاه بود و از او تک چهره می‌کشید. او دیوار نگاره‌ای عظیم از مراسم سلام نوروزی فتحعلی شاه در تالار بار عام کاخ گلستان اجرا کرده است.[۴] در دربار محمدشاه یکی از شاگردان مهرعلی به نام "ابوالحسن غفاری (ثانی) " خوش درخشید، او نخستین هنرمند ایرانی بود که برای آموزش فنّ چاپ و علم نقاشی به ایتالیا فرستاده شد. او در رم در موزه‌های فلورانس به رونگاری از آثار هنرمندان عصر رنسانس پرداخت و در بازگشت، نقاش‌باشی دربار ناصرالدین شاه شد و لقب «صنیع‌الملک» را از ناصرالدین شاه گرفت و همچنان که می‌کوشید اصول و قواعد علمی طبیعت نگاری را به خوبی درک کند، همواره بر آن بود که روح سنت ایرانی را نیز زنده نگه دارد. دو اثر بزرگ او، نقاشی «سلام نوروزی ناصرالدین شاه» و «تصویرسازی کتاب هزار و یک شب» به دستور شاه، می‌باشد.[۵] گفتنی است اولین مدرسه نقاشی دولتی که به صورت رایگان به آموزش هنر نقاشی به شیوه جدید پرداخت، در این دوره و به همت "صنیع‌الملک" تاسیس شد.

البته «دارالفنون» پیش از این امکان آشنایی ایرانیان را با هنر نقاشی فراهم آورده بود؛ نوآوری صنیع‌الملک این بود که بر خلاف چهره‌نگاری‌های قبلی که تنها به خصوصیات ظاهری اهمیت داده می‌شد، تلاش می‌کرد در نمایاندن حالات و شخصیت افراد نهایت دقت و مهارت را به کار ببرد. پس از صنیع‌الملک شماری از جوانان ایرانی برای هنر آموزی به اروپا رفتند. "علی‌اکبر خان مزیّن‌الدوله" و "عبدالمطلب مستشار" از این جمله بودند. مزین‌الدوله در مدرسه هنرهای زیبای پاریس آموزش دید و تبحّرش در نقاشی منظره و گل و بوته بود.[۷] به طور کلی در نقاشی نیمه دوم قرن سیزدهم هنوز انتخاب قطعی صورت نگرفته است و هنوز نقاشان اعم از درباری و غیردرباری کم و بیش به سنت‌ها و معیارهای گذشته وفاداری نشان می‌دهند. در واقع هنرمندان این دوره در یک مرحله رشد و حساس، راه حل را در برخوردی دوگانه یافتند، مثلاً در کنار موضوعات اجتماعی بعضی از آثار صنیع‌الملک، شاهد تک چهره‌های او از اعیان و اشراف زمانه‌اش می‌شویم و یا می‌بینیم که به سنت نسخه‌های مصور قدیمی، هزار و یکشب را مصور می‌کند یا "میرزا موسی" هم صورت رجال عهد ناصری را در روزنامه شرف ترسیم می‌کند و هم به موضوعات انسانی و عاطفی می‌پردازد.

۲ - موضوع نقاشی این دوره
[ویرایش]

بخشی از آثار نقاشی دوره قاجار مبتنی بر اصول و مبانی عرفان ایرانی‌ اسلامی است. موضوع در آثار نقاشی این دوره به چند گروه مجزا تقسیم می‌شود: منظره سازی، شمایل نگاری، صحنه‌های رزم و بزم، بندبازی، حرکات موزون و موضوعاتی که با شعر و ادبیات پارسی پیوند دارد. به جز استادان این هنر، نقاشان در کوچه و بازار نیز به طراحی چهره می‌پرداختند.

۲.۱ - شمایل

نقاشان ایرانی شمایل حضرت محمد (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) و ائمه (علیه‌السّلام) را به وسیله نقاب، مستور نگه می‌داشتند؛ ولی در دوره قاجار این روش متروک شد و شمایل حضرت محمد (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) و علی (علیه‌السّلام) بدون نقاب ترسیم شد که عموماً تصویری متناسب و زیبا، صورتی گندمگون با محاسنی سیاه ترسیم می‌کردند.[۸] از نمونه‌های آن می‌توان به شمایل علی (علیه‌السّلام) و حسنین (علیه‌السّلام) منسوب به "بیوک احمری" اشاره کرد.[۹]

Tabassoum · 28/6/23

از موضوعات پر اهمیت دیگر این دوره چهره‌نگاری است که برای نصب در اماکن رسمی و دولتی در نظر گرفته می‌شد. مثلاً نقش چهره، در حالت نشسته روی صندلی، ایستاده تمام قد، دو زانو در حالت نشسته با پشتی. البته این نقاشی‌ها مخصوص پادشاهان قاجار، شاهزادگان، وزرا و دیگر وابستگان به دربار است. در این چهره پردازی‌ها پرداختن به جزئیات چهره و نیز توصیف شخصیت در درجه اول اهمیت قرار داشت.[۱۰]

۲.۳ - نقاشی روی شیشه

شیشه‌های نقاشی شده‌ی به دست آمده در ایران عصر ساسانی نشان می‌دهد که به طور حتم ایران نخستین کشوری است که این هنر را ابداع کرده است؛ اما باید رونق و رواج نقاشی روی شیشه را در حد فاصل صفویه و قاجار دانست.نقاشی روی شیشه ابتدا با گل و مرغ شروع شد و بعدها به تقلید از هنر فرنگی، این نقاشی‌ها برای تزیین شیشه‌های ساختمان‌های اشرافی و به سفارش این طبقه به کار برده شد.[۱۱]

۲.۴ - مینیاتور

استعمال کلمه مینیاتور در ایران سابقه چندان طولانی ندارد.سال‌های گذشته به این هنر اصیل ایرانی «شبیه سازی» می‌گفتند. این هنر از زمان اخلاف تیموری مثل "شاهرخ میرزا" و "سلطان حسین بایقرا" معمول گشت؛ اما هنرمند بزرگ دوره قاجار استاد "حسین بهزاد" سهم بزرگی در نوآوری‌ها و احیای این هنر ارزشمند و زیبا دارد.[۱۲] البته آنچه ما به آن، به عنوان هنر مینیاتور در قاجار اشاره می‌کنیم، شامل هنر نگارگری دوره تیموری و صفویه نیست، چراکه در این دوره، با وارد شدن نقاشی اروپایی، فضای سنتی و کهن در قاجار ترک شده بود. مثلاً تصویرهای کتاب هزار و یک شب که توسط صنیع‌الملک تصویرسازی شده است، تلفیقی از نگارگری ایرانی و نقاشی اروپایی است.[۱۳]

۲.۵ - نقاشی قهوه خانه‌ای

نقاشی قهوه خانه‌ای یا عامیانه، شاخه‌ای از فرهنگ مردم ساده و بی‌آلایشی است که در قهوه‌خانه که محل اجتماع طبقه فقیر و متوسط است، پایه گرفته و کم‌کم رواج پیدا کرده است. مدح حضرت علی (علیه‌السّلام) و گفتارهای مذهبی نیز در این قهوه‌خانه‌ها رواج داشت. برای اینکه افسانه‌های شاهنامه و وقایع کربلا و حکایات دینی از قبیل یوسف و زلیخا و لیلی و مجنون که قصه‌گویان در قهوه‌خانه می‌خواندند، بیشتر در مردم اثر کند و محسوس‌تر باشد، داستان‌ها را نقاشی می‌کردند و بر در و دیوار آویزان می‌کردند. بنابراین نقاشی قهوه‌خانه‌ای یکی از هنرهای سنتی است که از قهوه‌خانه سرچشمه می‌گیرد، از میان نقاشان قهوه‌خانه‌ای می‌توان از "حسین قولر آقاسی" با تابلوی «یا سقای کربلا» و تابلوی «یوسف و زلیخا» متعلق به "مدبّر" نام برد.[۱۴]

۲.۶ - نقاشی گل و بوته

سرزمین ایران همیشه جای گل بوده است و هنرمندان ایرانی از این آفریده زیبا در طرح‌های خود بسیار استفاده کرده‌اند. گل در بیشتر تابلوها و روی دیوارها و نقش قالی‌ها جای گرفته است. از اساتید معروف و متبحر گل و بوته و آب رنگ "لطفعلی خان شیرازی" است که در زمان محمد شاه می‌زیسته است.کارهای روغنی او مخصوصاً روی جلد کتاب، از آثار گران‌بهای کتابخانه سلطنتی است.[۱۵] "شاردن" درباره نقاشی ایران می‌گوید: ایرانیان در کشیدن تصاویر و طرح‌های فرنگی بی‌نظیر و در ترسیم نمونه‌های گل که در این طرح‌ها از رنگ‌های شاد و زیبا استفاده می‌کنند، بی‌رقیب هستند.[۱۶

منابع: ویکی فقه و سیمرغ

Tabassoum · 25/7/23

واپسین سال‌های دودمان قاجار شاهد کمرنگ شدن پشتیبانی حکومت از هنر درباری بود. هنرهای زیبا و پرهزینه‌ای چون آینه‌کاری و نمادسازی‌های نذری–مذهبی و «پرده‌سازی» عاشورایی پیگیری نشدند. البته، تعدادی از آن‌ها تنها در میان مردم عامه توانستند به موجودیت خود ادامه دهند. اما نابودی هنر دولتی در این دوره باعث پاک شدن آن از تاریخ هنر ایران نشد و پیامدهای آن از دو راه هنر مدرن در ایران را تحت تأثیر قرار داد: هنر بازاری و قهوه‌خانه‌ای بعدها راه را برای برداشت آزاد از خود توسط هنرمندان مکتب سقاخانه و ارائه یک مکتب اصیل ایرانی باز کرد؛ و نقاشی سبک اروپایی مورد توجه در دربار قاجار باعث ورود هنرمندان نوگرا به بازار هنری ایران و تبادل فرهنگی ایشان با جریان‌های اروپایی شد.[۱۹] برای نمونه، رسام ارژنگی و برادرش میرحسین، اگرچه همچون کمال‌الملک در دربار حضور نداشتند، ولی همچون او روش رئالیستی اروپایی را پی گرفتند و به دلیل سابقهٔ تحصیل در روسیهٔ تزاری، برخلاف کمال‌الملک که تا پایان عمر به روش واقع‌گرایانه خود وفادار ماند، به تجربه فرم‌های امپرسیونیستی و پست‌امپرسیونیستی هنرمندان روس پرداختند. این دو از جمله گروهی از هنرمندان دانش‌آموخته ایرانی در روسیه و گرجستان، و ساکن تبریز، بودند که نقش مهمی در سیر روند مدرن شدن هنر در ایران داشتند، اما نقششان در طول تاریخ به دلیل ارتباط آذربایجان با روسیهٔ تزاری و شوروی کمتر مورد بررسی قرار گرفت.[۲۰][۲۱]

خاستگاه و الهامات گرفته شده
ویرایش
ریشه‌های نقاشی سنتی دوران قاجار را می‌توان در سبک نقاشی دوران امپراتوری صفوی یافت. در آن زمان، ارتباط با کشورهای اروپایی سبب تأثیراتی بر فرهنگ ایرانی به ویژه بر هنر خاندان پادشاهی و نجبا گردید. هنر اروپا در آن زمان تحت تأثیر واقع گرایی (رئالیسم) بود و تأثیر آن بر هنر ایران را می‌توان در ترسیم اشیاء به ویژه توسط هنرمندان قاجاریه مشاهده کرد. نفوذ اروپاییان به ویژه در نقاشی‌های رنگ روغن به خوبی دیده می‌شود. در حالی که رنگ روغن در دوره‌های پیشین هنر ایرانی هم وجود داشته اما این رامبرانت و پتر پل روبنس بودند که به کار بردن رنگ روغن را به اوج خود رساندند. به کار بردن فراوان رنگ‌های تیره، غنی و اشباع شده عناصر اصلی نقاشی قاجار هستند که نتیجه نفوذ اروپاییان بوده‌اند.

گسترش سبک نقاشی
ویرایش
در حالی که نقاشی بیشتر اشیای بی‌جان در دوران قاجار بسیار طبیعی بنظر می‌آید اما سبک قاجارها در نقاش انسان‌ها بیشتر ایدئالیستیک بوده‌است. این سبک به ویژه در ترسیم افراد خاندان پادشاهی قاجار که در آن نقاش، عناصری را درون نقاشی به دلخواه جای داده دیده می‌شود.

دو نمونه از کاشی‌های سفالی با لعاب‌های رنگارنگکه روی یک لعاب سفید نقش شده‌اند (مربوط به قرن نوزدهم میلادی)
نقاشی سلطنتی
ویرایش
بیشتر آثار هنری نقاشی در دربار قاجار مربوط به نقاشی شاهان ایران می‌باشد. شاهان، فرزندان آنان یا دیگر درباریان سفارش نقاشی‌های رسمی بسیاری از خود برای استفاده شخصی یا نمایش عمومی می‌دادند. مشهورترین آن‌ها نقاشی‌های بی‌شمار مربوط به فتحعلی شاه قاجار می‌باشد که با کمری باریک، ریشی دو شاخه و سیاه و چشمانی عمیق نمونه‌ای از یک حاکم رمانتیک شرقی می‌باشد. بیشتر این نقاشی‌ها توسط مهر علی، نقاش دربار قاجار کشیده می‌شده‌است. گرچه این نقاشی‌ها در دوران‌های مختلف زندگی شاهان قاجار کشیده می‌شده اما همگی روی ویژگی‌های متمایز هر یک از شاهان تأکید می‌کرده‌اند. برای مثال از فتحعلی‌شاه در شرایط گوناگون نقاشی‌هایی ترسیم شده‌است که مثلاً یکی از آن‌ها شاه را به شکل یک جنگ‌جوی زره‌پوش و دیگری به شکل یک نجیب‌زاده که در حال بو کردن گل است ترسیم کرده‌اند در حالی که شکل شاه در این نقاشی‌های گوناگون دارای فرق چندانی نیست و فرق‌های جزئی موجود مربوط به سلیقه نقاش‌های گوناگون بوده‌است. چیزی که مشخص است این است که فتحعلی‌شاه قاجار با این کارها هم تصویر خود را جاودانه کرد و هم باعث شکوفایی این سبک از نقاشی شد. یکی از دلایل آن نیز روابط دیپلماتیک نسبتاً قدرتمندی بود که شاهان قاجار با کشورهای اروپایی برقرار کرده بودند.

دیگر نقاشی‌ها
ویرایش
ترسیم افراد غیر پادشاه نیز جایگاه مهمی در هنر دوره قاجار دارد. نقاشی‌هایی از شاهزادگان غیر مهم قاجار (که تعدادشان هم کم نبود)، نوه‌ها، خواهرزادگان و برادرزادگان حاکمان و شاهان معاصر یا پیشین کشور نیز گرچه معمول نبود ولی در میان نقاشی‌های دوران قاجاریه دیده می‌شد.

Tabassoum · 25/7/23

مرسوم در دربار قاجار، رهایی داد و برای نخستین بار واقع‌گرایی به سبک اروپایی را تجربه کرد. نگاه کمال‌الملک به مدرنیته، نگاهی تحسین‌آمیز به سیر تاریخ اروپا بود. وی ارائهٔ هنر جدید در ایران را، پیروی از سبک هنری کلاسیک واقع‌گرای اروپایی می‌دانست و در هنر خود برای آوانگارد بودن، واقع‌گرایی را گاه با مقصودهای سـ*ـیاسی درهم می‌آمیخت. در نقاشی نامدار «تالار آینه» وی، ناصرالدین شاه همچون شخصیتی اسیر کاخ پرزرق و برق خود، و در ابعاد کوچک به نسبت بزرگی کاخ به تصویر کشیده‌است.[۱۷] تحصیلات غربی کمال‌الملک اگرچه به خوبی او را با هنر کلاسیک اروپا آشنا کرد، اما بازگشت وی به ایران و علاقه شدید و پشتیبانی شاهان قاجار از هنر وی، او را از پیگیری سبک‌های هنری جدیدتری که در همان هنگام در غرب در حال رشد بودند، بازداشت.[یادداشت ۱] در عین حال، از آنجا که کمال‌الملک چهرهٔ بسیار معتبری در دربار شاهان ایرانی بود و شاگردان بسیاری را تربیت کرد، سبک هنری واقع‌گرای او تا دهه‌های متوالی بر نقاشی ایران سایه افکند و مانع از ارائه و پذیرش سبک هنری دریافتگرا شد. با مرگ کمال‌الملک در ۱۹۴۰ میلادی، نزدیک به بیست سال طول کشید تا مکتب نو–سنت‌گرای «سقاخانه» جای مکتب وی را بگیرد.[۱۸]

Tabassoum · 25/7/23

از نامعمول‌ترین نقاشی‌ها در دوران قاجار، نقاشی از زنان بوده‌است. در جامعه‌ای بشدت سنتی، کشیدن نقاشی از زنان آن هم با پوششی نسبتاً کمتر از پوشش متوسط زنان جامعه امری عجیب در جامعه ایران زمان قاجار بنظر می‌رسد. برای مثال پوشش معمولی زنان جامعه در دوران قاجار چادر بوده‌است که با نقاشی‌های بازمانده از پوشش زنان آن دوره متضاد است.[۲۲]

از عکاسان سرشناس دوره قاجار می‌شود به ملک قاسم میرزا، آقا رضا خان اقبال السلطنه ， آنتوان سوروگین، میرزا ابراهیم خان عکاس باشی نام برد. از منابع مهم عکس قاجار می‌شود به کتاب «تاریخ عکاسی و عکاسان پیشگام در ایران» نوشته یحیی ذکا و «ناصرالدین، شاه عکاس» نوشته محمدرضا طهماسب پور[۲۳] اشاره کرد.

هنر خوشنویسی در دوره قاجار
ویرایش
جستار اصلی: خوشنویسی ایران

خوشنویسی بخش جدایی‌ناپذیر هنر ایرانی است. در اسلام نسبت به ترسیم شکل انسان ممنوعیت‌هایی وجود داشته و شاید این یکی از علل گسترش خوشنویسی در فرهنگ اسلامی است. گرچه از الفبای عربی در گستره بزرگی در منطقه استفاده می‌شود اما ایرانیان تلاش گسترده‌ای برای مالکیت بر این الفبا انجام داده‌اند. برای مثال ایرانیان با خلق سبک نستعلیق باعث شکوفایی خوشنویسی با این الفبا شده‌اند که امروزه در بسیاری از زبان‌های غیر عربی کشورهای جنوب آسیا مانند کشمیری، اردو و شاه مکهی پنجابی استفاده می‌شوند.

شاهنشاه‌نامه
ویرایش
در زمان حکمداری فتحعلی‌شاه قاجار یک اثر هنری که آمیخته‌ای از ادبیات و هنر بود خلق شد که برخی آن را رقیب شاهنامه فردوسی تلقی کردند. نام این کتاب شاهنشاه‌نامه بود. برخی از نخبگان ادبیات و هنر ایران این اثر را الهام گرفته از شاهنامه فردوسی دانستند. این کتاب همانند کتاب‌های بابرنامه و اکبرنامه به شرح وقایع دوران ظهور امپراتوری مغول پرداخته‌است. این کتاب هم‌اکنون در کتابخانه ملی وین کشور اتریش نگهداری می‌شود.

Tabassoum · 25/7/23

گرایش‌های قاجارها به نوع خاصی از لباس از سال‌ها پیش تا اواسط دوران حکومتشان تغییر چندانی نکرد. گرایش آن زمان جامعه ایران بیشتر به لباس‌های سنتی بود و این را می‌توان در نقاشی‌های فتحعلی‌شاه و محمد شاه دید. اما بعدها با افزایش نفوذ فرهنگی غرب، قاجارها به لباس‌های سبک غربی روی آوردند که نمونه آن ناصرالدین شاه است که معمولاً در تصاویر و نقاشی‌ها لباس نظامی سبک غربی بر تن دارد. البته این بدان معنا نیست که ایرانیان سبک لباس سنتی خود را ترک کرده بودند. بلکه شاهان قاجار ترجیح می‌دادند تا با پوشیدن آن لباس‌ها در مقابل شاهان و دیپلمات‌های اروپایی شیک و امروزی دیده شوند.

از وقایع مهم و تأثیرگذار می‌توان به تأسیس کارخانه ابریشم‌تابی توسط حاج امین‌الضرب در سال ۱۳۰۲ قمری در شهر رشت اشاره داشت. فردی فرانسوی به نام دیوکرو با او برای وارد کردن اسباب آلات این کارخانه را از شهر لیون فرانسه همکاری می‌کرد. و البته نخ ابریشم تولیدی کارخانه، به فرانسه صادر می‌شد.[۲۴]

هنر معماری در دوره قاجار
ویرایش

مقرنس در مسجد نصیرالملک
جستار اصلی: معماری قاجاری

خانه مشروطه تبریز
نمونه‌هایی از معماری و طراحی منظره در دوره قاجار:

خانه مشروطه تبریز
مسجد نصیرالملک شیراز
مجموعه کاخ گلستان
کاخ شمس‌العماره (دهه ۱۸۶۰ میلادی)
مجموعه کاخ نیاوران تهران
کاخ صاحبقرانیه
کوشک احمدشاهی
مجموعه کاخ سعدآباد تهران
کاخ سبز
باغ ارم شیراز
باغ نارنجستان قوام در داخل باغ ارم

منبع: ویکی پدیا

خوش آمدید به رمان ۹۸ | بهترین انجمن رمان نویسی

ما را در شبکه‌های اجتماعی دنبال کنید

دستیار تالار هنر

دستیار تالار هنر

دستیار تالار هنر

دستیار تالار هنر

دستیار تالار هنر

دستیار تالار هنر

دستیار تالار هنر

دستیار تالار هنر

دستیار تالار هنر

ما را در شبکه‌های اجتماعی دنبال کنید

درباره ما

لینک‌های پیشنهادی رمان ۹۸

آمار آنلاین