تاریخ و ماجرای نفت از نگاهی دیگر

M O B I N A · 21/5/23

مقدمه

ظهور صفویه در ایران و اعلام مذهب شیعه به عنوان مذهب رسمی کشور و تلاش شاهان صفوی برای رسمیت بخشیدن و گسترش تشیع در ایران، دوران جدیدی را در تاریخ ایران اسلامی رقم زد. فلاسفه معتقدند: «هر تاریخی با امکان هایی که مشخص می کند و افق هایی که می گشاید، شروع می شود».1 بر این مبنا، دورة جدید تاریخ ایران نیز با ظرفیت هایی که تشیع در اختیار ایرانیان قرار داد و با افقی که پیش روی آنها گشود، آغاز شد.

رسمیت یافتن مذهب شیعه و حضور عالمان شیعه در ایران و تبلیغ فرهنگ و آموزه های شیعه توسط عالمان و فعالیت های فرهنگی برخی از شاهان صفوی، مثل شاه طهماسب، موجب گسترش تشیع و نفوذ آن در دل و جان مردم و فرهنگ عمومی آنها شد. این نفوذ تا حدی بود که به تعبیر بسیاری از محققین ایرانی و غربی، تشیع به یکی از عناصر اصلی هویت ملی ایرانیان تبدیل شد. به نوشتة نویسندگان تاریخ ایران، ما در دورة صفویه، شاهد ارتقای تشیع دوازده امامی و درآمیختگی عملی ایران و تشیع، در یک قالب مذهبی - ملی هستیم.2

گسترش فرهنگ شیعی در میان مردم و عنصر شیعی در فرهنگ و هویت ایرانیان تا حدی است که این عنصر نسبت به سایر عناصر فرهنگی موجود در فرهنگ هویتی ایرانیان، بالاترین رتبه و جایگاه را دارد؛ به گونه ای که بعد از صفویه هرگاه در حاکمان ایرانی خواستند این عنصر را در فرهنگ وجامعه ایرانی تضعیف کنند و عناصر دیگری را جایگزین آن کنند، با مقابلة شدید مردم مواجه شده، سـ*ـیاست آنها به شکست انجامید؛ به عنوان مثال، نادرشاه افشار می خواست با تغییر ضرب سکه دوازده امام علیهم السلام به نام چهار خلیفه (ابوبکر، عمر، عثمان و علی علیه السلام)، عنصر شیعی را در فرهنگ ایرانی کم رنگ کند؛ اما مورد اقبال واقع نشد و سرانجام توسط سربازان خود کشته شد و نتوانست این فرهنگ را تغییر دهد. رضاخان و پسرش محمد رضا نیز می خواستند فرهنگ و نمادهای ایران باستان را جایگزین فرهنگ مذهبی و دینی مردم نمایند؛ ولی این کار آنها نیز نه تنها مورد پذیرش مردم واقع نشد و واکنش شدید و عکس العمل منفی آنها را نیز در پی داشت و سرانجام به انقلاب اسلامی و سقوط سلطنت آنان منجر شد.3

M O B I N A · 21/5/23

نیکی کدی نیز بر همین اساس معتقد است: بعد از صفویه، حتی عنصر شیعی بر عنصر ایرانی غلبه یافت. وی در این زمینه می نویسد:

بعد از صفویه، عنصر شیعی، جزئی از هویت بومی ایران شد و حتی از عنصر ایرانی آن مهم تر بود؛ هرچند که غالباً لزومی به تمییز بین این دو عنصر وجود نداشت و از زمان صفویه تاکنون، ایرانی گرایی و شیعه گرایی در نظر بسیاری از مردم، بخشی از یک جریان واحد است.4

به طور کلی، ظهور صفویه در ایران موجب ایجاد ثبات و حیات جدید در کشور، با حاکمیت مستقل شیعی شد و به اعتراف بسیاری از محققین، مذهب شیعه در این حیات جدید، نقش بسیار مؤثری داشته است:

تشیع در عصر صفوی به عنوان مذهب رسمی، امکان تثبیت کشور در سیمای امروزی را فراهم ساخت و نقطة پایانی بر قیام های مردمی نهاد؛ قیام هایی که تا این زمان به نام شیعه (علیه حکومت های سنی) صورت می گرفت.5

این فضای جدید هویتی در ایران که مبتنی بر فرهنگ شیعی بوده است، هم بر فضای سـ*ـیاسی - اجتماعی دوران صفویه تأثیر گذاشت و هم بر تحولات پس از آن.

ولایت

«ولایت» به عنوان اصلی ترین عنصر اعتقادی شیعه، نقش مهمی در تحولات سـ*ـیاسی - اجتماعی ایران معاصر داشته است. ولایت به معنای قرابت و نزدیکی (به منبع فیض یا عالم قدس، یعنی وجود خداوند متعال) یا به معنای سرپرستی و حاکمیت خداوند و مأذونین از طرف او، از لحاظ نظری در هریک از علوم اسلامی - اعم از فلسفه، کلام و فقه شیعی - با زوایای دید مختلف، وجود داشته و مصداق ولی و صاحب ولایت از جانب خداوند در قالب نبی، امام یا فقیه تجلی پیدا کرده است

M O B I N A · 21/5/23

نقش عنصر «ولایت» در نهضت ملی شدن نفت

نهضت ملی شدن نفت، یکی از تحولات مهم تاریخ معاصر ایران در دوران حاکمیت پهلوی ها به حساب می آید. در این نهضت مهم ضداستعماری، نقش عنصر «ولایت» در قالب ولایت فقیهان و فتاوای عالمان شیعه، بسیار پررنگ است. در جریان ملی شدن نفت، ما شاهد فتاوا، اعلامیه ها و بیانیه های عالمان شیعه هستیم که حضور مردم در صحنه و دفاع از ایدة ملی شدن نفت را تکلیف شرعی آنها دانسته اند. پس از ردّ لایحة قرارداد الحاقی گس - گلشاییان، با پیش گامی آیت الله سید محمدتقی خوانساری که از مراجع تقلید وقت بود، فتوایی شرعی مبنی بر ضرورت ملی شدن صنعت نفت در سراسر کشور به همراه فتاوای مراجع تقلیدی چون آیت الله صدر، آیت الله حجت و آیت الله فیض صادر و باعث شد توده های وسیعی از مردم مذهبی کشور به حمایت از ملی شدن صنعت نفت، قیام کنند. 6

در میان فقیهان و عالمان شیعه، ما شاهد فعالیت گستردة آیت الله کاشانی هستیم. وی نقش رهبری و هدایت مردم و کشاندن آنها به صحنه های مبارزه و اعتراض را به خوبی ایفا کرد و تعداد زیادی از فقیهان و عالمان در بیانیه های خود از وی حمایت کردند و فتوا به وجوب همراهی و همکاری با آیت الله کاشانی دادند؛ مانند آیت الله چهارسوقی، آیت الله میرزا کاظم طباطبایی، آیت الله بهاءالدین محلاتی، آیت الله سید نورالدین هاشمی شیرازی، آیت الله طالقانی. همچنین آیت الله فقیه سبزواری یکی از عالمان مشهد نیز فتوا به لزوم خلع ید از شرکت نفت انگلیس داد.7

M O B I N A · 21/5/23

آیت الله کاشانی با دعوت و تشویق مردم به حضور در صحنه های مختلف مبارزه، حمایت از مصدق در مقاطع مهم و حساس نهضت، صدور بیانیه ها ومصاحبه های داخلی و خارجی، تهدید به صدور فتوای جهاد در برابر تهدید نظامی انگلیس و... نقش مهمی را در شکل گیری و تداوم این نهضت ایفا کرد. در مجموع می توان گفت که اگر حمایت آیت الله کاشانی و بیانیه ها، اعلامیه ها، مصاحبه ها و مهم تر از همه، تهدیدهای وی - مثل تهدید انگلیس به صدور فتوای جهاد و تهدید شاه به معطوف کردن مبارزه به سوی دربار و... - نبود، شاید مصدق و دیگر یاران ملی وی در برابر فشار بیگانگان، احزاب سـ*ـیاسی مخالف و...، عقب می کشیدند و از ملی کردن نفت، دست می کشیدند؛ چنان که با اختلاف ایجاد شده بین مصدق و آیت الله کاشانی، عملاً چنین اتفاقی افتاد و اسناد انگلیسی بر این نکته صحه گذاشته، این امر را تأیید کرده اند. در این اسناد آمده است: نفوذ کاشانی باعث شد که دکتر مصدق از راه مبارزه با انگلیسی ها منصرف نشود. 8

تأثیر اقدامات و تهدیدات آیت الله کاشانی، به دلیل تبعیت مردم از وی، به عنوان فقیه و نائب عام امام زمان (عج) بود و دلیل ترس و واهمه دشمنان داخلی و خارجی از تهدیدات او نیز باور آنها به اعتقاد مردم به لزوم تبعیت از فتوای وی و پذیرش و تبعیت عملی از فتوای او بود و به همین دلیل بود که روزنامة نیویورک تایمز نوشت: آیت الله کاشانی می خواهد جای خلیفة مسلمین را بگیرد. 9

حوادث کودتای 28 مرداد نشان داد که مردمی که برای حمایت از نهضت ملی شدن نفت به خیابان ها می آمدند، اغلب بر اساس فتاوای عالمان و دعوت آیت الله کاشانی بود؛ زیرا همان مردمی که در 30 تیر 1331 با اعلامیة آیت الله کاشانی دربارة ضرورت حمایت از مصدق در برابر شاه به خیابان های تهران ریختند و فریاد یا مرگ یا مصدق سردادند، یک سال بعد، در 28 مرداد 1332 به دلیل عدم همراهی مصدق با آیت الله کاشانی، شاهد دستگیری مصدق توسط عمال حکومت بودند؛ اما دم بر نیاوردند.

M O B I N A · 21/5/23

همچنین می توان نقش گروه فداییان اسلام به رهبری نواب صفوی را در دو مقطع اصلی نهضت ملی شدن نفت - یعنی ورود ملی گرایان به مجلس و تحمیل طرح ملی شدن - در همین راستا تحلیل کرد.. اگر ترور «عبدالحسین هژیر» نخست وزیر وقت، توسط فداییان اسلام، صورت نمی گرفت، هیچ گاه افرادی مثل دکتر مصدق امکان ورود به مجلس را به دلیل تقلبی که دولت در انتخابات کرده بود، به دست نمی آوردند و تنها با این ترور بود که اجازة تجدید انتخابات داده شد و داوطلبان ملی که رأی نیاورده بودند، در این مرحله، وارد مجلس شدند. همچنین در جریان طرح ملی شدن نفت، رزم آرا، نخست وزیر وقت، جدی ترین مخالف عملی شدن این طرح بود که او نیز با هماهنگی انجام شده بین ملی گرایان و گروه فداییان اسلام، توسط این گروه ترور شد و زمینه برای پذیرش طرح ملی شدن نفت فراهم شد.

نقش ملی گراها در نهضت ملی شدن نفت

نهضت ملی شدن نفت بیش از آن که در تاریخ نگاری های مرسوم، مدیون تلاش و فعالیت نیروهای مذهبی و عالمان بزرگ باشد، منتسب به گروه های ملی، به ویژه شخص دکتر مصدق شده است؛ تا جایی که امروزه دکتر مصدق به عنوان سمبل و قهرمان مبارزه با استعمار شناخته می شود؛ اما بررسی تحولات تاریخی نشان می دهد که واقعیت، غیر از این است.

عضویت مصدق و اغلب خویشاوندان و نزدیکان وی در شبکة فراماسونی وابسته به انگلیس، تقاضای وی از سفارت انگلیس برای حفظ جانش در جریان نهضت مشروطیت، همکاری با دولت انگلیس و پلیس جنوب و عدم اقدام به کاری خلاف نظر و مصلحت انگلیسی ها، همکاری در مهار نهضت آزادی خواهی و بیگانه ستیزی تنگستانی ها در دورانی که وی والی فارس بود،10 حاکی از این است که مصدق در دوران قاجار، هیچ موضع ضداستعماری و ضدبیگانه و به ویژه ضدانگلیسی نداشت.

در دوران رضاخان نیز باوجود این که وی معتقد بود کودتای 1299 با هدف خاصی توسط انگلیسی ها صورت گرفته، اما نه تنها با آن مقابله نکرد، بلکه اقدام به کناره گیری و سکوت هم نکرد و حتی به عنوان عنصری فعال، مجدداً وارد نظام حکومتی شد و مسئولیت هایی را پذیرفت. وی حتی با نخست وزیری رضاخان، موافقت کرد و با وی همکاری کرد و به عنوان یکی از هشت مشاور رضاخان، در راه تحکیم و استقرار حکومت رضاخان با پیشنهاد انتصاب وی به فرماندهی کل قوا، تلاش می کرد و حتی زمانی که رضاخان به حالت قهر، تهران را ترک کرد، دکتر مصدق، او را دوباره به تهران بازگرداند.11 تنها اقدام ضد انگلیسی مصدق، مخالفت با ایجاد راه آهن شمال به جنوب بود که مورد نظر انگلیس بود. و در مجموع در این دوره نیز چهره ای ضد استعماری از او نمی بینیم.

M O B I N A · 21/5/23

در دوران محمدرضا، ارائة طرحی توسط مصدق، مبنی بر غیر مجاز بودن دولت در مذاکره و اعطای هر نوع امتیاز نفتی به شرکت های خارجی، اقدامی در راستای حفظ انحصار قدرت انگلیس بر منابع نفتی ایران و جلوگیری از حضور دیگر کشورها در این عرصه بود؛ چنان که به دنبال تصویب این طرح، غلام حسین رحیمیان، نماینده قوچان، پیشنهاد لغو امتیاز نفت جنوب، انگلیسی ها را داد و دکتر مصدق در کمال شگفتی از امضای آن طرح خودداری کرد و با این عذر بدتر از گنـ*ـاه که این، یک قرارداد بین المللی است و قابل لغو نمی باشد، طرح پیشنهادی رحیمیان را خنثی کرد. وی همچنین با طرح لایحة الحاقی انگلیس در مورد نفت که طرحی در مقابل طرح ملی شدن نفت بود، موافقت کرد.12 علاوه بر اینها، اقدام او در انتخاب افراد مخالف نهضت ملّی در کابینه و سرانجام، پرهیز از هرگونه مقاومت در برابر کودتای 28 مرداد را باید بر موارد فوق افزود. با این حال، اقدامات بعدی مصدق، به ویژه تلاش او در دوران نخست وزیری و زحمات او را در فضاهای بین المللی، برای ملی شدن نفت، نباید نادیده گرفت؛ اما شواهد نشان می دهد که این اقدامات بر اثر جو و فضای موجود بود؛ زیرا همین دکتر مصدق که در این دوره برای لغو امتیاز نفت انگلیس تلاش می کرد، مدتی قبل به بهانة وجود قرارداد بین المللی، با لغو این امتیاز، مخالف بود. بنابراین، بسیاری از گام های آغازین نهضت ملی شدن نفت، توسط مذهبی ها و ملّی گرایانی غیر از مصدق برداشته شده بود.

دکتر مصدق را نه می توان یک انقلابی استعمارستیز و عمیقاً ضد استبداد دانست و نه می توان وابسته به بیگانه یا عامل دیکتاتوری تلقی کرد. دکتر مصدق را که تربیت شدة نظام سـ*ـیاسی در غرب بود، می توان پراگماتیستی شناخت که در شرایط متفاوت، مواضعی متفاوت اتخاذ کرده است.13
با توجه به آن چه گذشت، می توان گفت که مهم ترین نقش را در نهضت ملی شدن نفت، فرهنگ سـ*ـیاسی شیعه، به ویژه عنصر ولایت ایفا کرد که در عمل و رفتار توده های مردم به رهبری عالمان شیعه، به ویژه آیت الله کاشانی و تلاش نیروهای مذهبی، مثل فداییان اسلام، تجلی پیدا کرد و ملی گرایان، به ویژه مصدق نیز در این فضا نقش داشتند؛ اما با وجود تلاش های دکتر مصدق در این جریان، نمی توان نقش اصلی را به او داد و او را سمبل مبارزه با استعمار تلقی کرد.
منبع: حوزه نت

خوش آمدید به رمان ۹۸ | بهترین انجمن رمان نویسی

تاریخ و ماجرای نفت از نگاهی دیگر

M O B I N A

سرپرست بخش فرهنگ و ادب

رمان ۹۸ | بهترین انجمن رمان نویسی

رمان ۹۸ | دانلود رمان

M O B I N A

سرپرست بخش فرهنگ و ادب

رمان ۹۸ | بهترین انجمن رمان نویسی

رمان ۹۸ | دانلود رمان

M O B I N A

سرپرست بخش فرهنگ و ادب

رمان ۹۸ | بهترین انجمن رمان نویسی

رمان ۹۸ | دانلود رمان

M O B I N A

سرپرست بخش فرهنگ و ادب

رمان ۹۸ | بهترین انجمن رمان نویسی

رمان ۹۸ | دانلود رمان

M O B I N A

سرپرست بخش فرهنگ و ادب

رمان ۹۸ | بهترین انجمن رمان نویسی

رمان ۹۸ | دانلود رمان

M O B I N A

سرپرست بخش فرهنگ و ادب

رمان ۹۸ | بهترین انجمن رمان نویسی

رمان ۹۸ | دانلود رمان

درباره ما

لینک‌های پیشنهادی رمان ۹۸

آمار آنلاین

خوش آمدید به رمان ۹۸ | بهترین انجمن رمان نویسی

ما را در شبکه‌های اجتماعی دنبال کنید

سرپرست بخش فرهنگ و ادب

سرپرست بخش فرهنگ و ادب

سرپرست بخش فرهنگ و ادب

سرپرست بخش فرهنگ و ادب

سرپرست بخش فرهنگ و ادب

سرپرست بخش فرهنگ و ادب

ما را در شبکه‌های اجتماعی دنبال کنید

درباره ما

لینک‌های پیشنهادی رمان ۹۸

آمار آنلاین