فرهنگ مردم جاسک

M O B I N A · 6/4/23

چکيده:

اين مقاله به بررسي فرهنگ مردم بندر جاسک و تأثير دريا بر زندگي آن ها پرداخته تلاش دارد ابعاد گوناگون زندگي مردم اين منطقه در طول ساليان و آداب و رسوم رايج بين اين مردم را معرفي کند. بي ترديد پرداختن به تمام مشخصات فرهنگي مردم جاسک در يک مقاله امکان پذير نيست، از اين رو در اينجا تنها برخي نمونه هاي فرهنگي به اختصار توصيف شده و به ريشه هاي تاريخي و پيشينه ي آن ها اشاره رفته است.
بندر جاسک، فرهنگ مردم، آداب و رسوم، آيين ها، باورها، موسيقي، پوشاک
درآمد

همسايگي با دريا به عنوان خط افقي که همواره از آن ميهمانان خجسته و ناخجسته سرزده اند، ويژگي يک سوي تمامي مرزهاي استان هرمزگان است. ميهمانان دريا همان طور که با خود کالاي سرزمينشان را سوغات مي آوردند، زبان، پوشاک، آداب و رسوم و خلق و خوي خويش را نيز انتقال مي دادند. هم جواري با مهم ترين معبر دريايي خاورميانه و دوري از سرزمين هاي آباد ميانه ي فلات ايران فرهنگي متمايز از فرهنگ ساير نواحي ايران را براي سرزمين هرمزگان رقم زده است. واژه هاي بسياري که از فرهنگ هاي ميهمان به عاريه گرفته است؛ واژگان عربي، انگليسي، هندي، در زبان ساکنان اين ديار به وفور به گوش مي خورد. جاسک داراي تاريخي کهن است و فراز و نشيب ها و اتفاقات متعدد و گوناگون در آن رخ داده است.
با توجه به جغرافيا و محيط و اقليم آن، فرهنگي شکل گرفته که جداي از اين محيط و طبيعت نيست. بوم و محيط جاسک فرهنگي را به وجود آورده که همه ي دلالت هاي يک فرهنگ بودن را در خود داراست.
فرهنگ بومي جاسک همانند بسياري از فرهنگ ها در جهان يک فرهنگ محلي، منطقه اي است که داراي مرز معين فرهنگي است. افراد بومي از طريق آن خود را با ديگران غيربومي متمايز مي کنند و براي اين تمايز ويژگي هاي فرهنگي اجتماعي محيطي اي وجود دارد که جاسک را داراي يک فرهنگ معين کرده و به دليل همين دلالت هاي توپولوژيک و محيطي است که مي توان از آن به عنوان « فرهنگ بومي» نام برد.

M O B I N A · 6/4/23

موقعيت و حدود شهرستان

« جاسک» در منتهي اليه جنوب شرقي استان هرمزگان و در شرق تنگه ي هرمز و سواحل درياي همان به فاصله ي 320 کيلومتر از مرکز استان ( شهرستان بندرعباس) واقع شده است و از شمال به کوه هاي « بشاگرد» و شهرستان « ميناب» و از جنوب و باختر به درياي عمان و از ناحيه خاور به شهرستان « چابهار» محدود گرديده است.
وسعت اين شهرستان 16136/2 کيلومتر مربع بوده و تقريباً 24 درصد کل مساحت استان را در برگرفته است. شهر جاسک مرکز شهرستان به صورت شبه جزيره اي است که دو خليج کوچک شرقي و غربي و درياي عمان آن را در خود محصور کرده اند. اين شهر بندري در جنوبي ترين نقطه ي بخش و شهرستان جاسک به عنوان يکي از بنادر کوچک استان هرمزگان است. اين شهر مانند بسياري از شهرهاي بندري دنيا و کشورمان، در طول تاريخ دست خوش تغييرات فيزيکي و اجتماعي فراواني بوده، زماني رونق داشته و زماني در انزوا به سر برده است. اين جزر و مد در دوران حيات اين بندر بنا به موقعيت اقتصادي و رفت و آمد کشتي هاي بازرگاني ميان ايران و جهان خارج از آن و به شرايط سياسي حاکم بر کشور بستگي داشته است. موقعيتي که همواره نظر کارشناسان نظامي و سياسي را به خود جلب کرده است. اين موقعيت انگلستان را برانگيخت تا از قرن هفدهم ميلادي به بعد در اين بندر به فعاليت بازرگاني بپردازد و از اين شهر را به عنوان پايگاهي براي حفاظت از منافع کمپاني هند شرقي مورد استفاده قرار دهد.
بندر جاسک از طرف جنوب و غرب 220 کيلومتر مرز دريايي دارد و به دليل پيشروي ملايم آب در خشکي خليج جاسک که لنگرگاه هاي مناسب طبيعي پديد آورده است، هم جواري و نزديکي با اقيانوس هند، کنترل و نظارت کامل بر آبراهه و دهانه ي مهم سوق الجيشي هرمز و برخورداري از تاريخي پر رونق، همچنين از نظر تجاري و صيادي، امتيازات ويژه اي به اين شهرستان بخشيده است.

M O B I N A · 6/4/23

ابن بطوطه، جهانگرد معروف مراکشي که در اوايل قرن هشتم هـ ق در راه سفر به درياي عمان و خليج فارس از جاسک نيز عبور کرده در سفرنامه اش مي نويسد: « از ظفار با کشتي به سوي عمان حرکت کرديم. کشتي از آن يکي از اهالي جزيره ي « مصيره» بود علي بن ادريس نام. روز دوم به بندر جاسک رسيديم ( ابن بطوطه جاسک را با حاء خطي و کسر سين ذکر کرده است). جمعي از صيادان عرب در اين بندر ساکن بودند. درخت کندر که برگ هاي ظريفي دارد در اين محل وجود داشت. هرگاه برگ هاي کندر را پاره کنند قطره ي آبي شير مانند از آن مي چکد که به صورت صمغ لبان در مي آيد. از اين درخت در جاسک فراوان است. گذران مردم جاسک از صيد ماهي است که « لخم» ناميده مي شود. اين ماهي را از هم باز کرده مي خشکانند و به مصرف مي رسانند. از بندر جاسک، حرکت کرده بعد از چهار روز به کوه « لمعان» که در وسط دريا واقع است رسيديم. بر فراز اين کوه کاروانسراي سنگي قرار دارد که سقف آن از استخوان ماهي است و در بيرون کاروانسرا آبداني است که آب باران در آن ذخيره مي شود (2)».
مشخصات و ويژگي هاي فرهنگي

کشور ما همان گونه که داراي تنوع آب و هوايي است از لحاظ بافت اجتماعي و فرهنگي نيز گوناگوني فراواني دارد. جاسک يکي از شهرهاي دور افتاده ي ايران در کنار ساحل درياي مکران ( عمان)، مانند ساير شهرهاي کشورمان مردماني دارد با آب و رسوم خاص خود که بازمانده ي تاريخي کهن و برخاسته از اقليم و محيط طبيعي آن ها است. در اين مقاله تلاش شده جلوه هايي از حيات اجتماعي، فرهنگ، باورها و آيين هاي مردم اين ديار معرفي شود.
تولد

M O B I N A · 6/4/23

در هنگام تولد، نوزاد را در گهواره اي در کنار مادر قرار داده و گوسفندي را ذبح مي کنند. به اين مراسم « پادامني» مي گويند. همچنين چهار گوشه ي اتاق زانو را به وسيله ي شاخه هاي درختي به نام « کرگ» (3) آرايش مي دهند و حلوايي به نام «پرتاوي» (4) که از روغن حيواني تهيه مي شود را به زانو مي خورانند. در چند روز اول معمولاً از غذاهاي مقوي و سرشار از ويتامين نظير « کوچکي» (5) نيز استفاده مي شود. در روز ششم معمولاً از آرد گندم حلوايي درست کرده و ميان همسايگان توزيع مي کنند و شب ششم که به « ششگان» معروف است را جشن مي گيرند. اگر نوزاد پسر باشد اين جشن با شکوه خاصي و با قرباني گوسفند همراه است. معمولاً در اين شب نام گذاري نوزاد صورت مي گيرد.
ازدواج

از رسوم خاص اين منطقه که با ساير شهرهاي ايران تا حدودي تفاوت دارد، مراسم ازدواج است. البته امروزه مراسم ازدواج با گذشته تغييرات زيادي کرده است.
امروزه دختران نسبت به گذشته از حق بيشتري براي تصميم گيري در مورد ازدواج برخوردارند، ولي همچنان نظر والدين تعيين کننده است.
نحوه ي برگزاري مراسم ازدواج بدين صورت است که اگر خانواده اي بخواهد با خانواده ي ديگري وصلت نمايد با در نظر گرفتن پيوندهاي خويشاوندي و اصل و نسب و همچنين توانايي مالي دست به چنين کاري مي زند. معمولاً پدر داماد شخص معتبري را که بتواند در مقابل بهانه جويي هاي خانواده ي عروس آن ها را متقاعد سازد، نزد خانواده ي عروس مي فرستد تا خواستگاري نمايد. اگر پذيرفته شد بعد از چند روز، شخص معتبر معمولاً زيور آلاتي را به عنوان « نشانه» به خانواده ي دختر تحويل مي دهد و طبق قراردادي که بين دو خانواده گذاشته مي شود يک روز را به منظور تعيين مهريه انتخاب مي کنند و موعد مقرر با دعوت چندين نفر از اقوام و بزرگان برگزار مي شود و به اين ترتيب مقدار و نوع مهريه رسماً به حاضرين در مجلس اعلام مي شود. معمولاً پدر عروس يا وکيل او با اعلام نوع و ميزان مهريه از طرف جمع و بخصوص وکيل داماد، از پدر عروس طلب تخفيف نموده تا بدين طريق مقدار مهريه را کاهش دهند. مقدار مهريه ي اقشار مختلف با توجه به طبقه ي اجتماعي آن ها تعيين مي شود. کساني که از طبقات بالاي جامعه محسوب مي شوند مهريه آن ها معمولاً حدود 300 مثقال طلا و چند نفر کنيز و چندين اصله درخت خرما مي باشد و اين مقدار در طبقات پايين تر جامعه به همان نسبت معمولاً کمتر مي شود.

M O B I N A · 6/4/23

خواستگاري ممکن است بين دو خانواده ي ساکن در دو شهر يا دو روستا صورت پذيرد. معمولاً مادر دختر موضوع را با دختر خود در ميان مي گذارد اما اين مذاکره به معناي واگذاشتن حق انتخاب کامل به دختر نيست، بلکه به منظور آگاه کردن اوست و تصميم نهايي پس از مشورت اعضاء خانواده و فاميل دختر گرفته مي شود. دوران نامزدي ممکن است چندين روز تا چند سال که معمولاً کمتر از يکي دو سال است به طور بيانجامد.
معمولاً دست و پاي داماد را طي مراسم ويژه اي حنا مي زنند و رسم است که داماد کاردي را که در گويش محلي « کارچ» ناميده مي شود، به کمرش مي بندد. مرداني که در مراسم حضور مي يابند مبلغي را به عنوان هديه به پيشگاه داماد مي ريزند. بعد از پايان مراسم حنا بستن داماد، دست و پاي عروس را نيز حنا مي زنند. عروس را نيز آرايش مي کنند. در اين هنگام شتري را با پتوهاي رنگارنگ و روتختي هاي الوان مخملي آراسته کرده، داماد را بر آن مي نشانند و پسر بچه ي را به اين نيت که اولين فرزندشان پسر باشد جلوي او مي نشانند و روي داماد و پسر بچه، پارچه ي توري مي اندازند و يک نفر افسار شتر را مي گيرد. در اين هنگام دهل زن ها، مي نوازند. زنان نيز با نواي ساز و دهل شروع به پاي کوبي مي کنند و داماد را به نقطه اي که آب باشد مي برند. پس از استحمام داماد، لباس هاي نو بر تنش مي پوشانند و پس از تراشيدن ريش داماد. او را سوار شتر کرده و با ساز و دهل به خانه ي عروس مي برند. هنگام ورود داماد به خانه ي عروس، پيشخدمت عروس جلوي داماد را گرفته و از او هديه اي طلب مي کند و تا زماني که داماد او را راضي نکند، اجازه ي ورود به داخل خانه ي عروس را پيدا نمي کند، پس از ورود داماد به حجله ي عروس، سر آنان را به هم مي زنند تا همسر شوند، برخلاف نقاط ديگر که عروس را به خانه ي داماد مي برند، در منطقه ي جاسک، داماد به خانه ي عروس مي رود.
در گويش مردم منطقه، مردي که دختري را نامزد کند، مي گويد « داماد شده ام» و هنگامي که نامزدش را عقد مي کند، مي گويد « نکاح کرده ام».

M O B I N A · 6/4/23

حنابنداني

مراسم حنابنداني يک شب قبل از عروسي است. در اين شب دست و پاي عروس و داماد جداگانه با حنا نقش و نگار مي شود. در شب حنابنداني داماد را بر روي تـ*ـخت مي خوابانند و دست و پاي او را حنا مي کنند. گاهي بعضي از جوانان فاميل نيز در حنابندي با داماد مشارکت مي کنند تا داماد تنها نباشد. حنابندي دست و پاي داماد بسيار ساده و معمولي است، اما بر روي دست و پاي عروس و همچنين کف دست و پا با حنا، تصاوير زينتي از جمله طرح گل، نقش و نگار مي شود که اين کار پرحوصله و طولاني است.
ختنه سوري

مردم منطقه « ختنه سوران» را اصطلاحاً « سنت کردن» مي گويند. هنگامي که پسر به سن پنج يا شش سالگي رسيد خانواده ي پسر با دعوت کردن اقوام و همشهريان، مراسم ختنه سوران را بر پا مي کنند و به همين مناسبت چندين شبانه روز به رقص و پاي کوبي مي پردازند. پس از پذيرايي از مهمانان و صرف ناهار، شتري را آذين کرده و پسر را بر آن مي نشانند و به جايي که آب باشد مي برند. نوازندگان شروع به نواختن مي کنند و پس از رسيدن به آب و پس از استحمام، لباس هاي او را عوض کرده و با پوشاندن لباس نو، مجدداً سوار بر شتر کرده و به خانه بر مي گردانند و زير سايه باني به نام « کله» (6) قرار مي دهند. پدر، مادر و خويشان به اندازه ي توان مالي خود مقداري پول به رسم شاديانه و پيشکش به دست فردي مي دهند که با صداي بلند مقدار آن و نام شخص پرداخت کننده را به حاضرين اعلام مي کند. سپس کودک را داخل پشه بندي قرار مي دهند و هنگامي که ختنه گر مي خواهد پسر را ختنه کند، زنان پيشه بند را به شدت تکان مي دهند و کر (7) مي زنند و نوازندگان نيز مي نوازند تا از ترس کودک بکاهند و اين سر و صدا بچه را سرگرم کند و ختنه گر او را ختنه کند. پس از خاتمه کار ختنه، لنگي را به کمر پسر مي بندند.

M O B I N A · 6/4/23

مراسم عزاداري

به هنگام فوت يک نفر، مردان منسوب به متوفي عمامه به سر مي بندند. مراسم تغسيل و تدفين نيز تقريباً همانند ساير مناطق ايران انجام مي شود، منتها چون مانند برخي نقاط غسالخانه اي وجود ندارد، پس انجام عمل غسل، زمين را قدري گود کرده و مقداري علوفه يا شاخه ي درخت خرما در آن پهن کرده و جسد متوفي را روي علوفه ها قرار مي دهند و سپس ترتيب عمليات غسل را بجا مي آورند.
پس از برگزاري نماز جنازه و دعا در قبرستان، مقداري خرما ميان حاضران تقسيم مي شود. پس از آن همه به خانه ي ميت برمي گردند و پس از خواندن فاتحه از آنان با چاي و قليان پذيرايي شده و سپس متفرق مي شوند.
اقوام و نزديکان متوفي معمولاً بين 14 تا 40 روز تمام به سوگ مي نشينند و تمامي اهالي منطقه و آشنايان براي عرض تسليت و فاتحه خواني در منزل متوفي حاضر مي شوند.
در روز سوم، در منزل متوفي يا مسجد محله مراسم ختم قرآن برگزار مي شود. براي اين روز چندين ديگ بزرگ غذا پخته مي شود و از مردم پذيرايي مي کنند.
تا چهل روز براي شادي روح ميت معمولاً همه روزه در هنگام غروب مقداري شيريني بين مردم توزيع مي شود. روز چهلم که به « جابندي» معروف است قبر را درست کرده و سنگ مزار بر آن قرار مي دهند. معمولاً افراد خانواده متوفي شش ماه تا يک سال در هيچ عروسي و مراسم جشن و شادي شرکت نمي کنند.
آيين هاي مذهبي

عيد قربان

واژه ي عيد نه تنها در لغت بلکه در باورها و اعتقادات مردم نيز به معناي تجديد حيات و آغاز زندگي دوباره است. هر عيدي از تجديد حيات چيزي سخن مي گويد و موجب تساوي مردمان مي شود، زيرا هر تجديد حياتي در حقيقت زندگي دوباره است، مانند عيد نوروز که آغاز بهار و رويش مجدد گياهان را نويد مي دهد. عيد قربان نيز بر اساس قرآن کريم بر بنياد زندگي دوباره ي حضرت اسماعيل، فرزند حضرت ابراهيم (ع) قرار دارد. از اين رو مسلمانان آن را گرامي داشته و مردم جاسک که مردمي مسلمان و پاي بند به اصول دين اسلام هستند با برگزاري اين عيد عبوديت و ايمان و شادماني خود را به درگاه خداوند ابراز مي دارند. مردم جاسک ماه ذيحجه را به مناسبت عيد قربان ماه عيد مي گويند.

M O B I N A · 6/4/23

چند روز پيش از فرا رسيدن عيد جنب و جوش زيادي در بين مردم آغاز مي شود. شهر يکپارچه در تب و تاب است. در هر گوشه و کنار آن شادي موج مي زند. گوسفندداران گله هاي خود را براي فروش عرضه مي کنند؛ مغازه داران و دست فروشان با عرضه ي بساط خود به مردم در شادي آن ها شريک مي شوند. از اطراف شهر، از روستاهاي دور و نزديک، روستاييان براي خريد مايحتاج خود به شهر مي آيند. کودکان به همراه پدر و مادر براي خريد پوشاک و ساير لوازم و نيز خريد شيريني و ميوه ي عيد به بازار مي آيند. زنان و دختران چند روز قبل از عيد به خانه تکاني و فراهم کردن مقدمات عيد مشغول مي شوند.
سرانجام روز عيد فرا مي رسد و صبح زود مردان خانه براي انجام نماز عيد راهي مصلاي شهر مي شوند تا نماز عيد به جا آورند. پس از نماز به زيارت اهل قبور مي روند تا فاتحه اي نثار آنان کنند، آنگاه گروه گروه و دسته دسته به ديدار بزرگان قوم و فاميل رفته و عيد را به آن ها تبريک گفته و در جشن عيد شريک مي شوند. قرباني کردن نيز از آيين هاي مهم اين عيد است. مردم جاسک بر اين باورند که بايد در طول زندگي شان چندين گوسفند قرباني کنند. به اين قرباني « براک» (8) مي گويند، ذبح قرباني به اين صورت است که قصاب با اجازه ي صاحب قرباني به بريدن سر گوسفندان مي پردازند و شخص نذر کننده بايد هنگام ذبح حاضر و ناظر باشد. براي قرباني کردن گوسفند را رو به قبله و در محل مشخصي ذبح مي کنند، گوشت قرباني را به قسمت هاي کوچک تقسيم کرده و بين فقرا و مستمندان و همسايگان تقسيم مي کنند.
قرباني کننده و قرباني شونده هر دو بايد شرايطي را دارا باشند. هر شخصي که عاقل و بالغ بوده و بدهکار نباشد، مي تواند گوسفندي را که حداقل شش ماه از عمرش گذشته و سالم و بدون نقض باشد قرباني کند. همچنين:

M O B I N A · 6/4/23

اشخاص متمکن و ثروتمند مي توانند بيش از حداقل تعيين شده، گوسفند قرباني کنند.
- چنانچه هفت نفر با يکديگر شريک شوند مي توانند به جاي هفت گوسفند يک گوساله که حداقل سه عيد قربان را ديده باشد ( يعني سه ساله باشد) قرباني کنند.
- مردم معتقد که اگر گوسفند قرباني سفيد باشد بهتر است و برکت دارد.
- معمولاً قرباني را چند روز قبل از عيد شسته و پاکيزه مي کنند و به صورت و بدن آن حنا مي زنند و با مواد خشبو و اسفند بدنش را معطر مي کنند.
مراسم قبله دعا

« قبله دعا» مراسم دعا و طلب باران و رفع بلاياي ديگر است. در اين مراسم چند نفر از معتمدان مردم در طول دو/ سه هفته به در خانه ها مي روند و پول يا ارزاق جمع آوري مي کنند. بعد از اينکه مقدار قابل توجهي وجوهات و کمک هاي مردمي گردآوري شد و به اندازه ي پخت مقدار زيادي غذاي نذري رسيد، روز موعود را اعلام مي کنند. اين روز حتماً بايد عصر پنجشنبه باشد. براي اين روز گاو و چندين گوسفند ذبح مي کنند. محل انجام مراسم و جمع شدن مردم در کنار دريا است. در آنجا شروع به طبخ غذا مي کنند و چند نفر دعا و قرآن مي خوانند و از خداوند طلب نزول باران مي نمايند. بعد از صرف غذاي نذري، قرآن را بـ*ـو*سيده و از زير آن عبور مي کنند.
نوع ديگري از مراسم طلب باران که در اکثر روستاها مشاهده مي شود و عموماً توسط کشاورزان در سال هاي کم باران اتفاق مي افتد، بدين صورت است که در يک سحرگاه، شخصي با دويدن به سوي دريا در حالي که يک بطري خالي در دست دارد آن را آب کرده و با دويدن آن را در ته رودخانه برده و نيم متر در زير خاک پنهان مي کند. ايشان اعتقاد دارند که درياها به ابرها دستور مي دهند که آب دزديده شده را به دريا بازگرداند. بدين ترتيب آن قدر باران مي بارد که رودخانه پرآب گشته و آب رودخانه بطري پنهان شده را به دريا مي برد.

M O B I N A · 6/4/23

ماه مبارک رمضان

مردم جاسک ماه رمضان را ماه خير و برکت مي دانند و ارزش زيادي براي آن قائلند، زيرا در اين ماه قرآن نازل شده است. در شب هاي اين ماه مراسم قرآن خواني و نماز « تراويح» در مساجد برگزار مي گردد. مراسم قرآن خواني متشکل از چند نفر است که هر شب هر کدام از آن ها چند سوره از قرآن را تلاوت مي کند. جاي هر شخص ثابت است و هر شب در جاي خود قرار مي گيرد. تا شب پانزده رمضان بايد قرآن ختم شود و دوره ي دوم آن تا پايان ماه ادامه يابد. خواندن سوره ي اخلاص به هر کس برسد اصطلاحاً مي گويند که ختم با اوست ( يعني ثواب کل قرآن شامل حال او مي گردد) به همين دليل شب بعد بايد در مسجد شيريني پخش کند.
از ديگر آيين هاي ماه رمضان اين است که در 26 و 27 ماه رمضان براي افطار غذاي مفصلي درست کرده و بين مردم تقسيم مي کنند که به اين رسم « مردگاني» مي گويند.
مولود يا ميهماني پيغمبر اکرم (ص)

گذشته از شب هاي ويژه مانند تولد و مبعث رسول اکرم (ص) و شب هاي قدر که در مساجد مولودي برگزار مي گردد، اگر شخصي يا اشخاصي نذري داشته باشند در منزل خود مراسم مولود خواني برگزار مي کنند. ميزبان، از دوستان و آشنايان و ائمه جمعه و کساني که در مولود خواني مهارت دارند دعوت به عمل مي آورد. اين مراسم معمولاً در شب اجرا مي شود. مراسم در اتاق بزرگي برگزار مي شود و دعوت شدگان دور هم نشسته و مولود خوان يا قاري اشعاري مي خواند و حاضران که در دو طرف او نشسته اند پاسخ مي دهند و هم نوايي مي کنند. بعد از خواندن مولود، ميزبان از حاضران با شام يا شيريني پذيرايي مي کند و در آخر براي تبرک بر روي حاضران گلاب مي پاشند. همچنين به هر کدام از شرکت کنندگان مقداري شيريني به عنوان تبرک داده مي شود که با خود ببرند. مراسم زنانه ي مولود خاني توسط خود زنان برگزار مي گردد.

خوش آمدید به رمان ۹۸ | بهترین انجمن رمان نویسی

ما را در شبکه‌های اجتماعی دنبال کنید

سرپرست بخش فرهنگ و ادب

سرپرست بخش فرهنگ و ادب

سرپرست بخش فرهنگ و ادب

سرپرست بخش فرهنگ و ادب

سرپرست بخش فرهنگ و ادب

سرپرست بخش فرهنگ و ادب

سرپرست بخش فرهنگ و ادب

سرپرست بخش فرهنگ و ادب

سرپرست بخش فرهنگ و ادب

سرپرست بخش فرهنگ و ادب

ما را در شبکه‌های اجتماعی دنبال کنید

درباره ما

لینک‌های پیشنهادی رمان ۹۸

آمار آنلاین