تاریخ مذهب و شیعه

M O B I N A · 9/3/23

شیعه در لغت بر دو معنا اطلاق می شود، یکی توافق و هماهنگی دو یا چند نفر بر مطلبی، و دیگری، پیروی کردن فردی یا گروهی، از فرد یا گروهی دیگر. (المیزان، ج۱۷، ص۱۴۷. ). در زبان عربی در اصل به معنای یک، دو یا گروهی از پیروان است. در قرآن این لفظ چندین بار به این معنا به کار رفته است. برای نمونه در آیه ۱۵ سوره قصص دربارهٔ یکی از پیروان موسی از عنوان شیعه موسی و در جای دیگر از ابراهیم به عنوان شیعه نوح یاد می کند. در تاریخ اسلام لفظ شیعه، به معنای اصلی و لغوی اش برای پیروان افراد مختلفی به کار می رفت. برای مثال، گاهی از شیعه علی بن ابی طالب و گاهی از شیعه معاویه بن ابی سفیان نام برده شده. اما این لفظ به تدریج معنای اصطلاحی پیدا کرد و تنها بر پیروان علی که به امامت او معتقدند اطلاق می شود. (< محمدعلی شمالی، شیعه شناسی مقدماتی، ص ۱۵.
واژه شیعه در زمان حیات پیامبر از طرف ایشان به دوست داران علی بن ابی طالب گفته شد. پس از وفات پیامبر کسانی که معتقد به اولویت علی ابن ابی طالب برای خلافت بودند شیعه نامیده می شدند. تمایز این گروه از دیگر مسلمین تا زمان امام پنجم شیعیان فقط در محبت به اهل بیت و اعتقاد به شایستگی انحصاری آن ها برای حکومت مسلمین بود. از زمان امام پنجم شیعیان - محمد بن علی ملقب به باقر - به تدریج شیعه به عنوان یک مکتب مجزای فقهی حقوقی درآمد. در زمان امام ششم - جعفر ابن محمد صادق - با گسترش مباحث کلامی شیعیان (پیروان ایشان) از نظر کلامی نیز در کنار معتزله و اشاعره مکتب ویژه خود را پایه گذاری کردند. [مدرسی طباطبایی، مکتب در فرایند تکامل، شابک ۹۶۴–۸۱۶۱–۷۵–۵ صفحه: ۲۹–) از زمان امام ششم شیعیان (شیعیان غیر زیدی) - جعفر ابن محمد صادق - و به دلیل پرهیز ایشان از تلاش برای دستیابی به قدرت سـ*ـیاسی در سایه جدال بین امویان و عباسیان در بین غالب شیعیان اعتقاد چنین بود که تا زمان قیام قائم آل محمد (که شناخته شده نبود) تغییری در وضعیت سـ*ـیاسی شیعیان ایجاد نخواهد شد و به همین دلیل شیعیان تا سال ها بعد همواره از امامان بعدی در مورد اینکه قائم هستند یا نه پرس و جو می کردند. [مدرسی طباطبایی، مکتب در فرایند تکامل، شابک ۹۶۴–۸۱۶۱–۷۵–۵ صفحه: ۳۵–40]
اکنون «شیعه» در اصطلاح به آن عده از مسلمانان گفته می شود که به خلافت و امامت بلافصل علی معتقدند، و بر این عقیده اند که امام و جانشین پیامبر اسلام از طریق نصّ شرعی تعیین می شود، و امامت علی و دیگر امامان شیعه نیز از طریق نص شرعی ثابت شده است. [اوائل المقالات، ص۳۵. ][شهرستانی، الملل و النحل، ج۱، ص۱۴۶. ]
پس شیعه در لغت و کلمه شیعه در دو آیه ذیل و آیات دیگر از این دست، به معنای گروهی از یاران و پیروانان را گویند؛
1 - و دخل المدینة علی حین غفلة من أهلها فوجد فیها رجلین یقتتلان هذا من شیعته و هذا من عدوّه فاستغاثه الّذی من شیعته علی الّذی من عدوّه فوکزه موسی فقضی علیه. سورة قصص، آیة 15-
2 - و إنّ من شیعته لإبراهیم سورة صافات، آیة 83-

M O B I N A · 9/3/23

آغازتشیع
دربارة آغاز تشیع و زمان پیدایش آن، در میان مفسرین و مورخین - اقوال و آرایی است که بعضی از آنها را به شرح زیر می آوریم.
1-. ابن خلدون: معتقد است که: «شیعه در ایّام شورا پیدا شد. ( العبر.
2- - ابن حزم: بر این عقیده است که، شیعه بعد از قتل عثمان آشکار شد. (. الفصل فی الملل والنحل، ج 2، ص 80.
3- - عثمان بن عبدالله حنفی: این شخص نیز بر دیدگاه ابن حزم تأکید کرده و گفته است: «جدایی امت در زمان ابوبکر و عمر و عثمان نبود و همانا بعد از کشته شدن عثمان، رافضه آشکار شد». ( الفرق المتفرقة بین أهل الذیغ والزندقة، ص 6- 1
4- ابن ندیم: بر این اور است که:
«شیعه هنگامی به وجود آمد که طلحه و زبیر با علی (علیه السلام) مخالفت کردند و آن را به بهانة خون خواهی عثمان بن عفان (از خلافت ) رد کردند ہ الفهرست، ص 175-
6 - طه حسین پس از بیان مطالبی می گوید:
«و به طور کلّی می توان گفت که برای علی (علیه السلام) شیعه ای ممتاز از امت، قبل از فتنه وجود نداشته است که فقها و متکلّمان در اثنای حکومت او بشناسند»(. الفتنة الکبری، ص 603، ج 2، ص 601-
6- برنارد لویس: مستشرق در این باره چنین است:
«تأسیس شیعه بعد از کشته شدن امیرالمؤمنین (علیه السلام) و شهادت امام حسین (علیه السلام) بوده
7 -. گروهی از علمای قدما و مؤخّران بر این عقیده اند که تشیع از زمان رسول خدا(صلی الله علیه واله) تشکیل و اعلام شد. بعضی از اظهار نظرهای آنها به شرح زیر است:
1- سعد قمی: تأکید کرده است که
اوّلین گروه در اسلام شیعه است و آن گروه امام علی بن ابی طالب (علیه السلام) است که به پیروی از او و اعتقاد به امامت او معروفند (المقالات و الفرق، ص 15- ).
همچنین قمی تصریح کرده است که:
در پیشاپیش شیعه، نخستین صحابة پیامبر(صلی الله علیه واله) مثل صحابی مجاهد، عمّار یاسر و انقلابی بزرگ ابوذر غفّاری و مستشار پیامبر(صلی الله علیه واله) سلمان فارسی و مقداد بن اسود بودند که به اسم شیعه ملقّب شدند. ( فرق الشیعة، ص 15- ).
2- فخر رازی نیز تصریح کرده که: «به این گروه، شیعة علی و یاران علی (علیه السلام) می گفتند و پیامبر(صلی الله علیه واله) دربارة آنها گفته است:
بهشت مشتاق چهار نفر است: سلمان، ابوذر، مقداد و عمّار-(. الزینة ورقة، ص205-
3- شیخ مفید: وی این چهار صحابی رسول خدا(صلی الله علیه واله) را ارکان چهارگانه نامیده است؛ یعنی ارکان اسلام. ( الزینة ورقة، ص 205؛ والاختصاص، ص 6-
4- امام کاشف الغطا: شیخ محمّد حسین آل کاشف الغطا گفته است: «اوّل کسی که بذر تشیع را در سرزمین اسلام کاشت، شخص صاحب شریعت اسلامی بود؛ یعنی بذر تشیع، دوش به دوشِ بذر اسلام و پهلو به پهلو و به موازات آن قرار گرفته است»( أصل الشیعة و أصولها. ).

M O B I N A · 9/3/23

علّامه شیخ محمّد حسین مظفّر گفته است: دعوت به تشیع در روزی که ناجی بزرگ، محمّد (صلی الله علیه واله) صدایش را به کلمة «لا اله الّا الله» بلند کرد، شروع شد و آن زمانی بود که آیة «و أنذر عشیرتک الأقربین» نازل شد و پیامبر(صلی الله علیه واله) بنی هاشم را جمع کرد و آنها را انذار داد و گفت: «کدام یک از شما مرا یاری می کنید تا اینکه او برادر، وارث، وصیّ و خلیفة من در بین شما بعد از من باشد؟» احدی جواب او را نداد مگر علی مرتضی (علیه السلام). رسول خدا(صلی الله علیه واله) به آنها گفت:
«این برادر من و وزیر من و وصیّ من و خلیفة من در بین شما بعد از من است؛ از او بشنوید و او را اطاعت کنید. » پس دعوت به تشیع ابوالحسن از سوی صاحب رسالت و هم زمان با دعوت برای شهادتین بود و از آنجاست که ابوذر از شیعیان علی (علیه السلام) است».

6- ثقة الاسلام شیخ صدوق (ره) تصریح کرده است که: «تشیع برای امام، امیر المؤمنین (علیه السلام) در عهد رسول خدا(صلی الله علیه واله) بود و او شیعه را به بهشت بشارت داد». (

المقالات و الفرق، ص 15-

آنچه بر حسب تحقیقات علمی، به دور از عواطف تقلیدی و احساسات مذهبی به دست آمده، این است که شیعه در زمان رسول خدا (صلی الله علیه واله) به وجود آمده است و ایشان اوّل کسی هستند که این بذر را نشانده، پرورش داده و در تمام مراحل زندگی شان مواظب آن بوده اند. آنچه این موضوع را تأیید می کند و دلالت بر آن دارد، روایاتی است که از رسول خدا(صلی الله علیه واله) رسیده است. در این روایات، سمت «تشیع» بر پیروان امیرمؤمنین (علیه السلام) اطلاق شده، آنها را تمجید کرده و به جایگاه آنها در فردوس اعلی بشارت داده شده است. در اینجا بعضی از این روایات را می آوریم:

رسول خدا (صلی الله علیه واله) فرمودند: ای علی تو و شیعیانت در کنار حوض بر من وارد می شوید. -(مجمع الزوائد، ج 9، ص 131؛ کنوز الحقائق، ص 188، الاستیعاب، ج 2، ص 457-

ای علی! به زودی تو نزد خدا وارد می شوی در حالی که شیعیان تو راضی و مورد رضایت خدا هستند و دشمنانت معذّب به عذابی سخت خواهند بود. ( الصواعق المحرقة، ص 93؛ مجمع الزوائد، ج 9، ص 131- 2

علی و شیعة او، آنها در روز قیامت رستگارند. 0(کنوز الحقائق، ص 92- شیعة علی، آنها رستگارند. (- کنوز الحقائق، ص 82

ای علی، خدا تو و ذریّة تو و فرزندانت و اهل و شیعه تو و دوستان شیعه تو را آمرزید. همانا تو دارای قلب بزرگی هستی. (- الصواعق المحرقة، ص 96

سیوطی در تفسیر قول خدای متعال که می فرماید:

آنهایی که ایمان آوردند و عمل صالح انجام دادند، آنها بهترین مردمند.

می گوید: ابن عساکر از جابر بن عبدالله روایت کرده است که گفت: نزد پیامبر(صلی الله علیه واله) بودیم؛ پس علی (علیه السلام) وارد شد. پیامبر(صلی الله علیه واله) گفت: سوگند به آن کسی که جانم در دست قدرت اوست، این علی و شیعة او رستگارانند. و این آیه نازل شد: «انّ الّذین آمنوا و عملوا الصّالحات اولئک هم خیر البریّة»؛ پس اصحاب پیامبر(صلی الله علیه واله) وقتی علی (علیه السلام) می آمد، می گفتند: «خیر البریّه» آمد ( الدرّ المنثور. -

M O B I N A · 9/3/23

مجمع البیان، ج ۱۰، ص ۴۱۶

ابن مردویه از علی (علیه السلام) روایت می کند که:

رسول خدا(صلی الله علیه واله) به من گفت: «آیا نشنیدی قول خدای متعال را که فرمود: «انّ الّذین آمنوا و عملوا الصّالحات اولئک هم خیر البریّة» تو و شیعة تو، وعده گاه من و وعده گاه شما حوض است؛ وقتی امت ها برای حساب آورده شوند و پیشوای مسروران را دعوت کنند». (- الدرّ المنثور.

این گونه احادیث فراوان در صحاح شش گانه اهل سنّت ذکر شده اند و بر این نکته تصریح دارند که نبی اکرم (صلی الله علیه واله) نخستین کسی است که تشیع را اقامه کرد و آن را ایجاد نمود و به پیروان امام علی (علیه السلام)، صفات عالیه نسبت داده، آنان را به منزلت رفیع در بهشت بشارت داد.

پس - تاریخ تاسیس شیعه به زمان حیات خود پیامبر (ص) بر می گردد و در آنزمان با دست خود رسول خدا صلی الله علیه و آله شکل گرفته است.

جغرافیای تشیع

شیعیان حدود ۱۶٪ تا ۳۰٪ از کل جمعیت مسلمانان را تشکیل می دهند. [دانشنامهٔ بریتانیکا] بیشتر شیعیان دوازده امامی در هند، ایران، عراق، جمهوری آذربایجان، لبنان، افغانستان، پاکستان و کشورهای حاشیه خلیج فارس مانند یمن و بحرین زندگی می کنند. بر اساس آمار سیا ورلد فکت بوک ۸۹ درصد مردم ایران[گزارش سالانهٔ CIA درمورد ایران] ۶۰ تا ۶۵ درصد مردم عراق، [گزارش سالانهٔ CIA درمورد ایران] ۸۵ درصد مردم جمهوری آذربایجانگزارش سالانهٔ CIA درمورد عراق] و ۳۰ درصد مردم کویت[گزارش سالانهٔ CIA در مورد کویت- و ۲۰ تا ۳۰ درصد مردم افغانستان[گزارش سالانهٔ CIA درمورد افغانستان - وب سایت رایزن بازرگانی سفارت ایران - درباره افغانستان و ۱۶ درصد مردم امارات متحده عربی[ گزارش سالانهٔ CIA درمورد امارات متحده عربی - شیعه دوازده امامی هستند. از شیعیان لبنان، عربستان سعودی، بحرین و قطر آمار دقیقی در دست نیست. همچنین بنابر آمار ۲۰٪ مردم پاکستان[گزارش سالانهٔ CIA درمورد پاکستان] شیعه هستند که بخشی از آن ها بخصوص در کشمیر[نیازمند منبع]، اسماعیلی هستند. شیعیان یمن، عمدتاً از زیدیه هستند، اما از آنان نیز آمار دقیقی در دست نیست. همچنین ۲۰ درصد از مردم شیعه ترکیه موسوم به علویی و شیعیان سوریه نیز علوی هستند.

کشورهای دارای اکثریت شیعه ایران، عراق، آذربایجان، و بحرین هستند.

همچنین شیعیان بزرگترین گروه مذهبی در لبنان هستند. شیعیان ۳۶٫۳٪ از کل جمعیت و ۳۸٫۶٪ از جمعیت مسلمان خاورمیانه هستند. .

شیعه شدن ایرانیان

در مورد گرایش ایرانیان به تشیع نظرهای گوناگونی ابراز شده است. برخی معتقدند در زمان تشکیل حکومت صفویه ایران در شمار کشورهای سنی مذهب قرار داشت که با قدرت گرفتن دولت صفوی و به تصمیم شاه اسماعیل، مذهب رسمی کشور از تسنن به تشیع تغییر یافت. از نظر این گروه، از آنجا که دولت صفوی در رقابت شدید با دولت عثمانی بود، شاهان شیعه صفوی به ویژه مؤسس آن شاه اسماعیل، در تغییر مذهب ایران سعی وافر به خرج دادند تا ایرانیان را از فرمان پذیری پادشاه عثمانی (که خود را خلیفه رسول الله می دانست) خارج کنند وگرنه استقرار دولت مستقل ایرانی ناممکن می نمود. چنین شد که شاه اسماعیل صفوی با بهره جستن از ارتش خود و ورود فاتحانه به تبریز این شهر سنی نشین را پایتخت دولت تازه تأسیس خود قرار داد و در سال ۱۵۰۱میلادی (۹۰۷ هجری) تشیع را مذهب رسمی ایران اعلام کرد. شاه اسماعیل افزون بر ارتش خود، از روحانیان و مبلغان شیعه کمال استفاده را برد تا مذهب شیعه را در سرتاسر قلمرو خود بگستراند. روحانیان شیعه در دربار شاهان صفوی از ارج و منزلت بالایی برخوردار بودند. این شد که شیخ بهایی از بزرگان علمای شیعه لبنان در سن ۱۳ سالگی به همراه پدرش از بعلبک به قزوین کوچ کرد. پدرش هنگامی که او ۱۷ سال بیش نداشت از سوی شاه طهماسب به شیخ الاسلامی قزوین و خودش در ۴۳ سالگی به شیخ الاسلامی اصفهان منصوب شد. بدین ترتیب ریشه ارتباط تنگاتنگ شیعیان ایران و لبنان به قرن ۱۶ میلادی بازمی گردد.

M O B I N A · 9/3/23

معروف است که شاهان صفوی در کنار ارتش مجهز خود همواره شیخ الاسلام ها (لقب مبلغان شیعه) را همراه می بردند. برخی تاریخ نویسان سنی این روش را با طعن و کنایه تبشیر شیعی (به مثابه گروه های تبشیری مسیحی) نام نهاده اند. - البته، شیعه کردن ایران بدون خون ریزی صورت نگرفت و چندین هزار تن از سنی های ایرانی در جریان آن کشته شدند یا به سرزمین های سنی نشین پناه بردند.

از سوی دیگر، گروهی با رد ادعای گروه اول، معتقدند شاه اسماعیل جوانی ۱۴ ساله بود و نمی توان پذیرفت که حامیان وی سنی باشند و برضد مذهب خود و در حمایت از تشیع از شاه جوان حمایت کنند؛ بنابراین، در ایران آن زمان شیعیان بسیاری بوده اند که صفویه به اتکای آنان توانسته اند قدرتی تشکیل دهند و با حکومت عثمانی سنی مذهب مقابله کنند و در نهایت حکومت تشکیل دهند.

به گفتهٔ آنان، بدیهی است که استقرار و نفوذ هر مذهب در میان هر قومی تدریجی است. به نظر می رسد از زمانی که اولین ایرانی به تشیع گرایش یافته تا زمانی که تشیع در ایران فراگیر شده حدود ده قرن به طول انجامیده باشد. اتفاقاتی که طی این ده قرن به وقوع پیوست باعث فراگیری تشیع در ایران شد که می توان آن ها را این گونه مرور کرد:

سلمان فارسی، صحابهٔ پیامبر اسلام، ایرانی و شیعه بود و در یمن نیز ایرانیانی متمایل به تشیع بودند. یمنیان در زمان حیات پیامبر اسلام ایمان آوردند و از همان زمان با علی بن ابی طالب آشنا شدند، و این در حالی بود که ساحل خلیج فارس تا یمن تحت نفوذ ایران بود.

در دورهٔ خلیفهٔ دوم، وی تبعیض هایی بین عرب و عجم قائل شد که موجب آزردگی خاطر ایرانیان شد. پس از کشته شدن خلیفهٔ دوم به دست یک ایرانی، فرزند وی چند تن از ایرانیان مدینه را به قتل رساند، اما وقتی علی بن ابی طالب به حکومت رسید، اعلام کرد که بین عرب و عجم تفاوتی نیست و این باعث شد تا ایرانیان به وی گرایش پیدا کنند که محب اهل بیت پیامبر اسلام بودند.

در طول تاریخ، برخی از شاگردان جعفر بن محمد و دیگر ائمه در ایران حضور یافتند و مکتب اهل بیت را تبلیغ و ایرانیان را به مذهب آنان دعوت می کردند.

حضور علی بن موسی الرضا در خراسان عامل دیگری است که به تقویت شیعیان در ایران انجامید.

بسیاری از «امام زادگان» به ایران آمدند و پراکندگی آنان در سراسر ایران عامل دیگری در گسترش تشیع در ایران شد. از جملهٔ آنان باید اشاره کرد به حضور فاطمۀ معصومه در قم، احمد بن موسی شاه چراغ در شیراز، عبدالعظیم حسنی در ری و سلطان علی بن محمد باقر در مشهد اردهال کاشان.

در عصر سلاطین شیعهٔ آل بویه، موجبات تبلیغ مکتب تشیع بیش از پیش فراهم شد و کتب مهم شیعی مثل تهذیب و استبصار و الکافی و من لایحضره الفقیه در این زمان تألیف شد. بزرگانی از شیعه چون شیخ صدوق و شیخ مفید و شیخ طوسی و سید مرتضی و سید رضی توانستند در این عصر اسلام شیعی را به مردم معرفی کنند.

در دورهٔ ایلخانان، حضور علامه حلی به مدت ده سال در ایران و آزادی وی در بیان احکام و مهارت او در فقه و کلام و نیز تلاش های خواجه نصیرالدین طوسی عامل دیگر تقویت بنیاد تشیع در ایران است.

حلقهٔ آخر این جریان تأسیس دولت صفویه و اعلام تشیع به عنوان مذهب رسمی و حضور و دعوت از علمای شیعه از سراسر جهان اسلام است.

خصوصیات شیعه واقعی

امام ششم شیعیان خصوصیات شیعه واقعی را چنین بیان می کند:

«یا جابِرُ! أَیَکتَفِی مَنِ انتَحَلَ التَّشَیُّع أن یَقُولَ بِحُبِّنا أهل البَیتِ، فَوَالله ما شیعَتُنا إلا مَنِ اتّقی الله وأطاعَهُ، وما کانُوا یُعرَفُون إلا بِالتَّواضُعِ والتَّخَشُّعِ وأَداءِ الأمانَةِ وکَثرَةِ ذِکرِ اللهِ والصَّوم والصَّلاة والبِرِّ بِالوالدینِ و التَّعاهُدِ لِلجیرانِ مِن الفُقراءِ وأَهلِ المَسکَنَة والغَارِمِینَ والأیتامِ وصِدقِ الحَدیثِ وتَلاوَةِ القُرآنِ وکَفِّ الأَلسُنِ النَّاس إلا مِن خَیرِ وکانُوا أُمَناءَ عَشائِرِهِم فِی الأَشیاءِ؛ یَا جَابرُ! ما یَتَقرَّبُ العَبدُ إلَی الله تبارک وتعالی إلا بِالطّاعَةِ، و مَا مَعنَا بَرائَةٌ مِنَ النّارِ ولاعَلَی الله لأحَدٍ مِنکُم حُجَّةٌ، مَن کَانِ لله مُطیعا فَهُو لَنا وَلِیٌّ و مَن کان لِلّه عَاصِیاً فَهُو لَنا عَدُوٌّ، و ماتَنالُ وِلایَتُنا بِالعَمَل والوَرَعِ»

M O B I N A · 9/3/23

ای جابر! آیا کسی که خود را به شیعه ببندد و منتسب کند، همین بس باشد که دوستی ما خاندان را دارد؟ به خدا جز کسی که تقوای خدا را داشته و او را فرمان برد، شیعه ما نباشد. شیعه های ما شناخته نمی شوند جز به تواضع، خشوع، امانت داری، کثرت یاد خدا، روزه، نماز، نیکی کردن به پدر و مادر، وارسی حال همسایگان نیازمند و مستمند و بدهکار و یتیم، راستگویی، خواندن قرآن و نگه داشتن زیان از مردم جز به ذکر خیر. آن ها در هر چیز امین خویشان خود هستند… ای جابر! جز با اطاعت نمی توان به خداوند تبارک و تعالی نزدیک شد و ما برات آزادی از دوزخ برای کسی نداریم و احدی را برخدا حجّتی نیست. هر که مطیع خداست، دوست ما است و هر که نافرمانی خدا کند، دشمن ماست. به ولایت ما جز با عمل و ورع نمی توان رسید.

منابع

قرآن کریم

کنوز الحقائق-، الاستیعاب، -، -مجمع الزوائد، - الصواعق المحرقة، - الدرّ المنثور. -طبقاته الشیعه، فضائل الشیعة. - المقالات و الفرق- فرق الشیعة، - الزینة ورقة، -والاختصاص، -أصل الشیعة و أصولها. - زندگی امام صادق(علیه السلام)، - العبر. - الفصل فی الملل والنحل، - الفرق المتفرقة بین أهل الذیغ والزندقة، - الفهرست، - سورة قصص، آیة 15- اعیان الشیعه -مجمع البیان، سورة صافات، آیة 83- - الفتنة الکبری - تاریخ یعقوبی، - ماهنامه موعود- تاسیس شیعه از چه زمانی است: باقر شریف القریشی- ویکی پدیاد دانشنامه آزاد - محمد علی شمالی. شیعه شناسی مقدماتی. چاپ دوم. قم: مرکز انتشارات مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی، ۱۳۸۴. شابک ‎۰–۰۰۸–۴۱۱–۹۶۴. محمد خطیبی و دیگران. فرهنگ شیعه. چاپ اول. قم: انتشارات زمزم هدایت، ۱۳۸۵. شابک ‎۷–۷۳–۸۷۶۹–۹۶. - الشهرستانی، محمد بن عبدالکریم. الملل و النحل. بیروت: دارالمعرفة، ۱۴۰۴ ه‍. ق. - علّامه سیّد محمد حسین حسینی طهرانی، دوره علوم و معارف اسلام، قسمتامام شناسی، انتشارات علّامه طباطبائی، مشهد مقدّس. -- سید علی حق شناس، ساختار سـ*ـیاسی اجتماعی لبنان و تأثیر آن بر پیدایش جنبش آمل، تهران، ۱۳۸۸، انتشارات سنا - و مدارک زیاد دیگر.
#حوزه_نت

خوش آمدید به رمان ۹۸ | بهترین انجمن رمان نویسی

تاریخ مذهب و شیعه

M O B I N A

سرپرست بخش فرهنگ و ادب

رمان ۹۸ | بهترین انجمن رمان نویسی

رمان ۹۸ | دانلود رمان

M O B I N A

سرپرست بخش فرهنگ و ادب

رمان ۹۸ | بهترین انجمن رمان نویسی

رمان ۹۸ | دانلود رمان

M O B I N A

سرپرست بخش فرهنگ و ادب

رمان ۹۸ | بهترین انجمن رمان نویسی

رمان ۹۸ | دانلود رمان

M O B I N A

سرپرست بخش فرهنگ و ادب

رمان ۹۸ | بهترین انجمن رمان نویسی

رمان ۹۸ | دانلود رمان

M O B I N A

سرپرست بخش فرهنگ و ادب

رمان ۹۸ | بهترین انجمن رمان نویسی

رمان ۹۸ | دانلود رمان

M O B I N A

سرپرست بخش فرهنگ و ادب

رمان ۹۸ | بهترین انجمن رمان نویسی

رمان ۹۸ | دانلود رمان

درباره ما

لینک‌های پیشنهادی رمان ۹۸

آمار آنلاین

خوش آمدید به رمان ۹۸ | بهترین انجمن رمان نویسی

ما را در شبکه‌های اجتماعی دنبال کنید

سرپرست بخش فرهنگ و ادب

سرپرست بخش فرهنگ و ادب

سرپرست بخش فرهنگ و ادب

سرپرست بخش فرهنگ و ادب

سرپرست بخش فرهنگ و ادب

سرپرست بخش فرهنگ و ادب

ما را در شبکه‌های اجتماعی دنبال کنید

درباره ما

لینک‌های پیشنهادی رمان ۹۸

آمار آنلاین