هنر گچ کاری در دوره امویان

M O B I N A · 16/11/22

مختصری از تاریخ سـ*ـیاسی

هنگامی که حضرت محمد(ص) در قرن اول هجری مکه را به قصد مدینه ترک کردند تا نخستین دولت خود را درآنجا بنیان کنند،پیروان مسلمان ایشان را شمار معدودی از افراد تجارت پیشه عربستان تشکیل می دادند(اتینگهاوزن وگرابار،1386،ص1)، اما ابتدای قرن دوم، ارتش عرب دین اسلام را در غرب تا اسپانیا، در شرق تا سمرقند و دره سند گسترش دادند. در دوران زمامداری حکمرانان بعدی اسلام تا ترکیه امروزی نیز توسعه یافت. این دین به عنوان یک دین جهانی تنها به این سرزمین ها محدود نشد بلکه همچنین شمال غربی چین و جنوب شرقی آسیا را در نوردید و تا اروپا وجهان امروز نیز پیش رفت(برند،1383،ص10).

امویان شرق(40تا129ه.ق)

پس از وفات حضرت محمد(ص) چهارتن از صحابه او از عربستان برجهان اسلام حکومت راندند و پس از آن در قرن سوم هجری ، قدرت جهان اسلام به دست سلسله اسلامی افتاد(اتینگهاوزن وگرابار،1386،ص18). معاویه اولین خلیفه ی اموی پایتخت خلافت را از مدینه به دمشق منتقل ساخت و حکوت موروثی در اسلام را ایجاد کرد. با ظهور امویان نوعی توجه و اقبال به جهان مادی در عالم اسلام راه یافت(هوگ،1347،ص25). همانطور که مشهود است پیغمبر و جانشینان اولیه ایشان از هرگونه تجمل بیهوده صرف نظر می کردند به هیچ وجه نخواستند از قدرت روز افزون سـ*ـیاسی و مذهبی خویش جهت ایجاد کاخ های عظیم و عبادتگاههای مجلل استفاده نمایند. ولی با ظهور این سلسله، به زودی ایجاد عبادتگاههایی برای مذهب فاتح آغاز می شود که از نظر تجمل در مقایسه با معابدکفار وکلسیا مسیحت، چیزی کسر ندارد و برای آنکه از نظر تشریفات درخشان درباری پایین تر از حکومت بیزانس نباشد می بایستی فعالیت شدیدی را در این زمینه شروع کنند. به این ترتیب در زمان حکمرانی این حکومت جدید، فعالیتهای ساختمانی زیادی آغاز می شود و به کمک استادکاران یونانی - سوری – ایرانی برشدت این فعالیتها افزوده می شود، اصول تزئینی عهد عتیق که شکل شرقی به خودگرفته تا سرحدامکان مراعات می گردد. سران نظامی و فرمانداران خلیفه افکار جدید ساختمانی و طرح های تزئینی خود را در کشورهایی که به کمک قرآن فتح کرده بودند رسوخ دادند(کونل،1384،ص11). زوال و سقوط امویان با رویدادهای تاریخی مهمی چون انقلاب های عباسیان پدیدار گشت. این انقلاب جنبشی بود که از ایران برخاست و برپایه ی ناخشنودی ایرانیان نو مسلمان، که احساس برابری نسبت به مسلمانان عرب نداشتند، قوت گرفت(برند،1383،ص20).

امویان غرب/اسپانیا(129تا388ه.ق)

تنها عضو خانواده امویان که از کشتار عباسیان جان سالم به در برد، عبدالرحمن(129ه.ق) دهمین خلیفه اموی، پسرکوچک خلیفه هشام بود(هوگ،1347،ص47) این شخص پس از چند سال سرگردانی از بی نظمی اسپانیا استفاده کرده و به مناسبت دشمنی میان بربرها و قبایل عرب مصصم شد. جانشینان او در قرطبه به حفظ مقام خود باقی ماندند و توانستند به تحصیل بعضی پیشترفتها در مدت دو قرن ازیک طرف جلوی دست اندازی های عیسویان را درسمت شمال بگیرند و از طرفی دیگرعصیانهایی را که از جانب رعایای ایشان بروز می کرد بخواباندند. این سلاطین تا مدتی به همان عنوان امیری یا سلطانی قناعت داشتند ولی عبدالرحمن سوم در سال 317هجری عنوان خلیفه اختیار کرد وخود را امیرقرطبه - یکی از غنی ترین ودرخشان ترین شهرهای تاریخ میانه اسلام- خواند(آیتی،1376،ص2) به این ترتیب حکومت اسلام بین سه خانواده امویان، عباسیان و فاطمیان تقسیم شد(هوگ،1347،ص47).سلسله امویان اسپانیا در سال388 با توسعه ی جدید مسیحیت از یک طرف، و انتقال قدرت از دست ملوک الطوایف اسلامی به سلسله های تازه رشد یافته از طرف دیگر، به پایان رسید(اتینگهاوزن وگرابار،1386،ص175).

M O B I N A · 16/11/22

امویان غرب/اسپانیا(129تا388ه.ق)

تنها عضو خانواده امویان که از کشتار عباسیان جان سالم به در برد، عبدالرحمن(129ه.ق) دهمین خلیفه اموی، پسرکوچک خلیفه هشام بود(هوگ،1347،ص47) این شخص پس از چند سال سرگردانی از بی نظمی اسپانیا استفاده کرده و به مناسبت دشمنی میان بربرها و قبایل عرب مصصم شد. جانشینان او در قرطبه به حفظ مقام خود باقی ماندند و توانستند به تحصیل بعضی پیشترفتها در مدت دو قرن ازیک طرف جلوی دست اندازی های عیسویان را درسمت شمال بگیرند و از طرفی دیگرعصیانهایی را که از جانب رعایای ایشان بروز می کرد بخواباندند. این سلاطین تا مدتی به همان عنوان امیری یا سلطانی قناعت داشتند ولی عبدالرحمن سوم در سال 317هجری عنوان خلیفه اختیار کرد وخود را امیرقرطبه - یکی از غنی ترین ودرخشان ترین شهرهای تاریخ میانه اسلام- خواند(آیتی،1376،ص2) به این ترتیب حکومت اسلام بین سه خانواده امویان، عباسیان و فاطمیان تقسیم شد(هوگ،1347،ص47).سلسله امویان اسپانیا در سال388 با توسعه ی جدید مسیحیت از یک طرف، و انتقال قدرت از دست ملوک الطوایف اسلامی به سلسله های تازه رشد یافته از طرف دیگر، به پایان رسید(اتینگهاوزن وگرابار،1386،ص175).

تعریف هنر و هنر اسلامی

هنر یعنی تکنیک های زیبایی سازی محیط پیرامون انسان که حضور آن درمیان همه فرهنگ ها متداول است. هنر در هر منظقه ای تحت تاثیر محدودیت های اجتماعی، ایدوئولوژیکی، مذهبی، تاریخی و جغرافیایی قرارمی گیرد. به همین جهت تمدن های مختلف سنت های هنری ای دارند، که با یکدیگر متفاوت اند، فرهنگ های اسلامی نیز از این قاعده مستثنی نیست(گرابار ودیگران،1389،ص11). هنر اسلامی تعبیری از نیستی به هستی است(مددی پور،1387،ص22). هنر اسلامی برای مردمان مناطق مختلف معانی گوناگونی دارد. برای یک مسلمان اظهار ایمان و محتوی عمیق و با شکوه درعبارت یک صفحه یا سادگی رواق مسجد تلقی می شود، برای غیر مسلمان ابهت و تزئینات غنی، برای یک جهانگرد عناصر مشخصی مانند برآمدگی گنبد در خط افق، برای موزه دار و غیره تعاریف گوناگونی دارد.تعریفی که برای هنر اسلامی شده؛ هنری است که در خدمت حکمرانان زمان یا جامعه فرهنگ دوست و اسلامی باشد.البته آثار هنری همواره هدف مذهبی نداشته گاهی حتی حامیان آن اصلا مسلمان نبوده اند(برند،1383،ص10). به گونه ای که این هنر، چون هنر مسیحی از سادگی نحستین به پیچیدگی گرایش می یابد و در زمان هایی حکمت معنوی خویش را که باطن آن است از دست می دهد و به تقلیدی صرف تبدیل می شود(مددپور،1387،ص142) در واقع؛ اسلام از نظرفرهنگی وهنری، گذشته تاریخی مناطقی را به ارث برد یا فتح کرد، به روش های پیچیده ای شناخت، پذیرفت یا رد کرد. سپس جنبه هایی را که توسط این اعتقادات جدید دریافت کرده بود، جزء ویژگی های دائمی و پایدار تمدن اسلامی ساخت؛ مسجد نمونه توسعه و الزام اسلامی است که از نظر فنی، ابتدا جزء ملزومات این دین نبود و بعدها نشانه ی حضور مسلمانان شناخته شد(گرابر ودیگران،1389،ص12). مسجد نه تنها یک فضای بزرگ است بلکه شامل جنبه های سمبلیک یا کاربردی می شود که هر یک از این جنبه ها تاریخچه خود را دارد(همان،ص32).

سال ها معماری اسلامی به عنوان یک زمینه ی تحقیق تاریخی، به خاطر ریشه های شرق شناسی اش با موانعی روبرو بود. ساختار معماری برحسب نوع به سبک های مختلف دسته بندی می شدند و به عنوان اشکال ساکن و بدون تغییر تصور می شدند. معماری اسلامی با عناوینی چون معماری ساراسنی، مغربی یا محمدی نامیده می شد.که این نگرش ها بیانگر تاثیر ماندگار دو سنت اصلی در هم تنیده ی مطالعه ی معماری اسلامی از ظهور آن تا اواخر قرن بیستم میلادی بود. نخستین سنت ریشه در نوع نگرش غرب به اسلام بود که شرق شناسی خوانده شد و دومی نحوه نگارش تاریخ هنر و معماری بود که تا دهه 1980پیوسته تاریخ معماری غرب را به عنوان تاریخ معماری برتر می شناخت. نخستین گروهی که با جمع آوری و پردازش وتفسیر داده های فرهنگ جامعه شرق، میراث معماری اسلامی را به اروپا و طبقات غالب خود، شناساند، دانشجویان بودند به طوری که ؛سرانجام معماری اسلامی در اوایل قرن20به عنوان بخشی از تاریخ هنر شد(همان،صص6-25).

گچ و هنرگچ کاری

ترکیب اصلی سنگ گچ، سولفات کلسیم است و به ماده نرم و انعطاف پذیر اطلاق می شود، که به عنوان ملات و همچنین به منظوراندود وتزئینات بنا، در ترکیبات مختلف به کار می رود. در رابـ*ـطه با کاربردهای مختلف گچ با افزودن آب به آن دو نوع ترکیب مختلف گچ کشته و زنده حاصل می شود. به نظر می رسد گچ کشته که بسیار دیر سفت می شود و به راحتی می توان از آن به منظور صاف و هموار نمودن سطوح استفاده کرد، بیشتر به عنوان پوشش سطوح معماری به کار می رود. گچی که برای انجام گچ بری تزئینی به کار می رود گچ موسوم به تیزه یا زنده است. گچ زنده در واقع همان ترکیب گچ فراوری شده با آب است که زیاد به هم زده نشده و آب زیادی به آن افزوده نشده و درنتیجه گچ خاصیت سفت شوندگی سریع خود را از دست نداده است . باتوجه به این خاصیت از این گچ برای گچ بری وکنده کاری استفاده می شود.کلیه گچ هایی که به منظور انجام گچ بری تزئینی یا به عنوان اندود به کار می روند، از ماده خام سنگ یا سنگ گچ به عمل می آیند. گچ بری به مفهوم تزئینی آن به ماده سختی اطلاق می شود که به آهستگی استحصال می شود، در مقابل اندودگچ که به سرعت خود را می گیرد، عموما از سنگ گچ تهیه می شود اما به طورکلی ترکیبات به کار رفته درگچ مورد استفاده به منظور گچ بری تزئینی و اندود اصولا باتوجه به دوره های مختلف و همچنین مکانی متفاوت می باشد(دژم خوی،1386،صص35-34).

M O B I N A · 16/11/22

فناوری و تکنیک ها و روشها ی ایجاد گچبری تزئینی

باتوجه به شواهد باستان شناختی برجای مانده از دوره های مختلف به نظرمی رسد دو تکنیک کلی در زمینه ساخت و تولید قطعات گچی وجود داشته است.

1- تکنیک کنده کاری 2- قالب گیری

1-تکنیک کنده کاری

دراین روش ابتدا سطح دیوار را با چند لایه ازاندود گچ پوشانده و درآخرین مرحله لایه ای از گچ نرم به کار می رفت. بر وی این سطح صاف جزئیات نقش مایه ها و مضامین مورد نظر ترسیم و سپس به وسیله ابزارهای نو ک تیز، زواید و اضافات اطراف نقوش برداشته می شد. به این ترتیب نقوش برجسته بر روی زمینه گچی نشان داده می شدند. برجستگی های نقوش دراین روش متفاوت است؛ از نقوش کاملا خطی وکم برجسته تا نقوش با روش های عمیق و برجستگی های زیاد را دربر می گرفت. همانطور که قبلا گفته شد برای این تکنیک از گچ زنده استفاده می شده وگچ بر، باید از سرعت عمل کافی برخوردار بوده، تاپیش از سفت شدن گچ طرح های مورد نظر را برسطح آن اجرا کند.

2- تکنیک قالب گیری

این تکنیک یا برروی دیوار و در محل اجرا می شود یا از طریق کاربرد قالب قالب گیری، به تولید اشیا سه بعدی با استفاده از قالب اطلاق می شود. در این روش ابتدا نقش مورد نظر را به صورت منفی را بر روی قالب هایی- عمدتا از جنس گل رس یا موم - به اشکال مختلف مربع، مستطیل و دایره نقش می کردند و سپس با ریختن گچ در داخل این قالب ها پلاک های گچی را تهیه می کردند. حفره روی این قالب ها به منظور ایجاد طرح های مثبت (برجسته)بسته می شد.گاهی اوقات قالب ها چندتکه و در قطعات متعدد ساخته می شد. این عمل به جهت سهل شدن تکان دادن قالب ها انجام می شده است. بیشتراشیایی که با تکنیک قالب گیری تولید می شدند پس از بیرون آمدن قالب نیازمند پرداخت سطح بودند(همان،صص42-40).

هنر گچ بری پیش از اسلام

تزئین عاملی است که باعث رونق بحشیدن به یک اثر یا آثاری چند می شود و اعتبار وارزش فوق العاده ای برای آن به ارمغان می آورد(انصاری،1375،ص3). تاریخچه استفاده ازگچ بری مداوم و در سراسر شرق نزدیک وجود داشته و اساسا به شکل سبکی جهت پوشاندن دیوارها با طرح های تزئینی مورد استفاده قرار می گرفته است(هیل وگرابار،1375،ص103).

در ایران از زمان پارتیان به بعد گچ بری یکی از مشخص ترین هنر ایرانی بوده و برای پوشاندن قلوه سنگ هایی که به عنوان مصالح بنایی در اکثر نواحی ایران و آسیای مرکزی که به کار می رفت و صورت زیبایی نداشت مورد استفاده قرار می گرفت(گرابار،1379،صص14-213). شیوه معماری ساسانی بسـ*ـتر مناسبی برای گسترش آرایه ها را فراهم آورد، شیوه ای که درآن معماری کاخ و تالار تشریفات با هدف ترکیب اشکال متنوع برای تجمل و عظمت طرح ریزی شده بود و گنبدها و طاق ها و دیوارهای سنگین سطوح گسترده ی آن را تشکیل می داد.پاکارها، افریزها، پایه ستون ها و دیوارها سرشار از این نقوش تزئینی بود. استفاده از گچ برای تزئین اولین بار توسط ساسانیان متداول شده ، تزئینات گچ بری این دوره شامل چندگروه می شوند: (عکس1)قاب و ابزار وچهارچوب، نقوش هندسی: ترکیب خطوط منحنی، مستقیم و زاویه ها، نقوش گیاهی: برگ وگل که تمامی به تناسب درگچبری دیده می شود(بالتروشایئس،1387،ص62-761). تاریخچه نقوش گیاهی هنر ساسانی پیچیده است از یک سو نقش مایه های منفرد به شکل های مختلف برگ نخل وبرگ با کناره های ویژه ازسوی دیگر بسط جزئیات با قواعد توزیع وترکیب های گوناگون و هندسه تزئینی موجب پیدایش نقش مایه های جدید و اصولی چون اصل رعایت تقارن، قرار دادن نقش ها بر روی یکدیگر، درهم پیچیدگی در تغییر مکان محور طرح گردیده است (همان،ص780). مهمترين نقوش گياهي که قسمت اعظم گچبري را تشکيل مي داده عبارتند از پالمت (کاخ کيش )، تاک و پيچ (کاخ چال ترخان )،گل نيلوفر، ميوه انگور، آکانتوس، گل لوتوس و روزت. نقوش انساني به ندرت ديده شده و آنچه که وجود داشته الهامي از حجاري و سنگ تراشي بوده است از جمله نيم تنه اردشير دوم که در قصر ساساني کيش مي باشد. نقش زن نيز کم و محدود به کار رفته و جنبه تقدس و سمبليک داشته است. از طرح هاي حيواني مي توان به شتر،گوزن،گراز، شير،عقاب، پرندگان کوچک،کبک، طاووس و نقوش اساطيري مانند سيمرغ، مرغ خيالي و اژدها اشاره کرد. در مورد خط وکتيبه اينطور به نظر مي رسد که ساسانيان رواج خط را با طرح اندازي بر روي گچ متداول ساختند که همراه با موتيف هاي اوليه به کار برده مي شده است(انصاری،1366). ساده ترین تزئین هندسی معماری ساسانی خط های جناغی موازی در ردیف نقوش قطره ای شکل یا حلقوی هم مرکز است و پیچیده تر آن دارای رشته های درهم بافته است(بالتروشایئس،1387،ص763). البته گچ بری در منطقه ی مدیترانه نیز شناخته شده بود.

یکی از نتایح مهم توازن نوینی که اسلام بین این مناطق ایجاد کرد، اشاعه سریع و ناگهانی گچ بری از ایران و عراق به سراسر جهان اسلام بود. برنامه های وسیع احداث بناهای جدید نیاز به وسایل ساختمانی و تزئین سریع داشت، فتح کامل جهان ایرانی، سلیقه و توده صنعتگران ایرانی را که پرورش یافته ی فنون ایرانی بود در اختیار امیران مسلمان قرار داد. اما عمده ترین اهیمت گچ بری بعضی ویژگی های آن است. ارزانی گچ بری آن را به فنی در دسترس همگان مبدل کرد و قرینه ی جاذبی برای سفالگران شد، چراکه می توانست برخی از تاثیرات مطلوب را در هر سطح از اجتماع ایجاد کند. قابلیت انعطاف گچ بری این امکان را فراهم آورد که در ساخت مجسمه های مستقل و به اندازه ی طبیعی و یا برای تعمیر سرستون های شکسته مورد استفاده قرار گیرد. گچبری را می شد رنگ آمیزی کرد. تقریبا هیچ حدی در مورد طرق استفاده از گچ بری وتغییر شکل آن وجود نداشت. بدین ترتیب تقریبا در سراسر تاریخ هنر اسلامی آثاری که دارای گچ بری است به صورت گنجینه ای متنوع از شکل ها به نظر می رسد. ویژگی سوم گچبری که متناقض تر است؛ این است که درعین حال مستقل ترین و وابسته ترین فن تزئینات ساختمانی است. ازیک طرف گچبری مستقل از واحدهای معماری بود که روی آن ها به کار می رفت؛ می شد از آن برای هر منظوری که حامی هنر یا هنرمند می خواست استفاده کرد. اما از طرف دیگر در نتیجه این وضعیت بسیار وابسته بود، زیرا تقریبا هیچ جدای از واحدهای ساختمانی دیده نمی شود و گچ بری حکم یاور معماری بود که شکل های آن می توانست کاملا مستقل از معماری باشد و می توانست تمامی بخش های بنار را به طور کامل بپوشاند و بدین طریق کیفیت ساختمانی و ویژگی آن را تغییر دهد. بنابراین، گچبری فن تزئین سطح بود که موجب تغییر شکل ساختمان به شیوه ای ارزان قیمت و انعطاف پذیرشد(گرابارودیگران،1389،صص14-213).

M O B I N A · 16/11/22

هنرگچبری امویان

قسمت اول: امویان شرقی

این فرض که معماری هر دوره به نحوی تحت تاثیر دوره گذشته است نه تنها منطقی است، بلکه یک اصل اساسی از تاریخ معماری است. گرابار در پایان نامه دکتری خود در سال 1955 بیان می کند؛ که چگونه حاکمان اموی قادر بوده اند برای خود محیط هایی باشکوه و جلال به اندازه نمونه های ایرانی که از بین رفته اند ایجاد کنند. او با این حال اضافه می کند که قصرهای فلسطین و اردن که مربوط به دوره اموی هستند چگونه از سنت های بیزانسی و رومی پیروی کرده اند(Bier,1993,59). برخی از محققین از این بعد هنر اموی را توجیه می کنند؛ که هنر اسلامی در این زمان هنوز در مرحله شکل گیری بوده و ضمنا فرمانروایان نیاز داشتند که در پیرامون خود محیطی پرشکوه و چشمگیر ایجاد کنند تا از پیشینیان خود باز پس نمانند(بورکهارت،1365،ص28).

در توضیح معماری اسلامی اغلب، مساجد به علت معماری و تزئیناتشان که غالبا موزائیک کاری است ، شهرها به خاطر طرح و نقشه،کاخ ها به دلیل گچ بری ها و نقاشی ها وپرتویی که برماهیت و وضع زندگیشان می افکند قابل توجه هستند(تالبوت،1384،ص7). دلیل استفاده از گچ برای تزئین چه می تواند باشد؟اولین ومهمترین ویژگی ، به طور واضح این است که آن ها گچ را به عنوان جایگزین ساده به جای موزائیک برای تحقق اهداف گذشته ی خود، حکاکی استادانه و سریع ترصدر مسیحیت خود گرفته اند که در پنجره ها، پیش آمدگی بام ها، سوله های تزئینی و مجسمه ها که آن هارا قبلا به سختی و به صورت ساده تر در سنگ ایجاد می کردند. دردرجه دوم آن ها دریافت با استفاده از حجم سازی های گچی می توانند یک بعد دیگر را به نقوش اضافه کنند،که نقاشی این قابلیت را نداشت. هر دوی این ها تقلید از هنر ایرانی است که توسط نقوش برجسته و مجسمه هنر نمایی می کرد. ضمن اینکه توسط فاکتور انعطاف پذیری گچ توانستند طرح ها و نقوش سرزنده و پیچیده تری را طراحی کنند که در هنر موزائیکاری ودیوارنگاری امکانش نبود(Hamilton,1953,55) طبیعی است که در این صنعت بناهای سوریه به صنعت گچ کاری عراق متصل شده اند ولی در این زمینه این سوال مطرح می شود که آیا متخصصان و صنعتگران عراقی یا ایرانی به این منطقه وارد شده اند یا مجسمه سازان سوری این آثار ومواد را اقتباس کرده اند؟ آیا سازندگان به دلایل فنی یا تجاری در سوریه گچ کاری کرده اند یا سلیقه ی کارفرمایان این موضوع را ایجاب کرده است؟ گچ بری دوره ی اموی را بر اساس اشکال ونمونه ها شامل: فیگورها یا نقوش برجسته، گچ کاری نما یا دیوارها وطاق ها، پنجره های مشبک ونرده ها و مجسمه ها می شود.

برخی از فیگورها در تاقچه ها قرارمی گرفتند، درحالی که برخی آن ها به دیواها متصل می شدند.(عکس های12-14) باوجود اینکه نقوش انسانی نزدیک به انـ*ـدام طبیعی، نقش مهمی را معماری دوره ساسانی در ایران و عراق داشته است، تعدادکمی از این نمونه ها باقی مانده که همین تعداد کم نیز به شدت شبیه آثار گچی خربه المفجر و قصرالحیر است. البته می دانیم که تزئین دیوار با تاقچه و قراردادن مجسمه در آن یک روند آشنای یونانی – رومی است که در سوریه هم استفاده شده است. نمونه ی متفاوت با این فیگورها که در روی سطح دیوار قرار دارند، یکی ازآثار مجموعه ی سوارکاران است که به نظر می رسد -با توجه به شکل وفرم آن -این قطعه گچبری ، بر روی کتیبه ی یک دیوار اتاق که دسترسی به مدخل اصلی و بارگاه قصر ازطریق آن بوده متصل شده بوده است(Hamilton,1953,46) مجسمه آواز خوان(عکس13) و موجود بالدار (عکس4/18)که محل نصب آن در ایوان حمام خربه المفجر برای نگهداری از کتیبه بوده است و دیگری مجسمه ناقص اسب بالدار که به صورت جدا از ایوان حمام کشف شده است. این فیگورها اولین تلاش ها برای تزئین سطوح داخلی بنا در فلسطین و سوریه است که با استفاده از مجسمه ها و نقش برجسته ها انجام شده است .قبل از اسلام تزئین های دیواری به ناچار در موزائیک ودیوارنگاری انجام می شد.درحقیقت؛این مجسمه ها دقیقا جایگزین نقاشی هستند که ناسازگاری با معماری را توضیح می دهد .این جایگزینی قطعا مهم است.که این کار برای اولین بار ابتدا روی سنگ و سپس با استفاده از گچ ساخته شده است(Hamilton,1953,47)

در ذیل ابتدا نگاه کوتاهی به مساجد اموی داریم وسپس به کاخ های دارای گچ بری می پردازیم.

بناهای مذهبی

مراکز اجتماع مذهبی مسلمانان در ابتدا هدفی غیراز این نداشت که برای دسته های مردمی کوچک و بزرگ حفاظی در مقابل تغییرات شدید جوی به هنگام نماز جماعت باشد. اولین بناهایی که به عنوان مسجد ساخته شد بسیار حقیر بوده و از دیوار گلی و چندتنه درخت خرما تشکیل می شد که سقف آنها به وسیله درخت خرما پوشانده بودند، ولی به زودی احتیاج به داشتن بناهایی مستحکم وپابرجا احساس گردید.البته هدف این نبود که وسایل لازم جهت ساختن بناهای جدید را ازبناهای قدیمی و ویران شده تهیه کنند بلکه بیشتر مقصود این بود که به این وسیله به معماران وسعت عمل بیشتری جهت فعالیتهای ساختمانی داده شود(کونل،1384،ص13-12) مساجد عصراموی اولین تجربه های بزرگ معماری اسلامی بود این معماری با گزینش عناصر مطلوب و ابداع طاق ها و جرزها و محراب طرحی مناسب و فضایی در خور برای عبادات تجمع های اسلامی ابداع کرد. با کوچکترین تغییر در معماری مسیحی مانند تغییر قبله و توجه از طول به عرض ساختمان های باسیلیکایی بیزانسی طرح نوافکنده شد(مددی پور،1387،ص254). عناصر اولین مساجد واماکن مقدس اسلامی اغلب کلیساهای مسیحی بیزانسی وارند، قبه الصخره، مسجد القصی و مسجد جامع دمشق اموی چنین اند. سبک اغلب مساجدی که به دست امویان ساخته شد وپس از احیای معماری ایرانی در شرق در غرب استمرار یافت و مسجداموی دمشق به عنوان نمونه مساجد ستون دار نمونه خوبی برای مساجد غرب عالم اسلامی گردید(مددی پور،1387،ص253).

نخستین دستاورد هنری امویان قبه الصخره است (عکس2 وپلان1).جایگاه این مسجد(کوه موریا)، تزئین بیزانسی و تاج و جواهرات ساسانی آن درمیان نقش مایه های گیاهی وکتیبه های آن، همراه با شمار دقیقی از آیات قرانی نشان می دهد که هدف اصلی از ساخت آن تاکید بر پیروزی اسلام بوده است.این بنا روی یک تختان مصنوعی قرار گرفته و دارای گنبد مرکزی بزرگی است که کاملا در مرکز تختان قرار نگرفته است . مهمترین ویژگی قبه الصخره پیروی از شیوه های معماری امپراتوری مسیحی است و تزئینات آن بسیار غنی است و بیرون و درون عمارت از کاشی های و موزاییک های پوشیده شده است(اتینگهاوزن وگرابر،1386،صص20-22).

مسجداعظم دمشق

عکس3:مسجدجامع دمشق

این مسجد(عکس3) در 83(ه.ق) به دست خلیفه ولید آغاز و در 93(ه.ق) به پایان رسید(اتینگهاوزن وگرابر،1386،ص29). چهار برج دیده بانی در چهار گوشه بنا به عنوان مناره برای اذان گفتن به کار می رفتند. طرح کلی مسجد 3قسمتی بود و براساس الگوهای معماری کلیسای اواخر عهد عتیق ساخته شده است(گرابر،1389،ص44). دارای سه راهرو پهن موازی با دیوار جنوبی است و یک شبستان عمودی که از وسط آن می گذرد، روی دهانه فرعی آن گنبدی بلند ظاهر شده که بسیار جدید به نظر می رسد، معلوم نیست گنبد پیشین در شبستان محوری در جلو دیوار قبله یا در جای امروزی قرار داشته است (اتینگهاوزن و گرابر،1380ص29) تزئینات داخلی شبیه قبه الصخره است. بخش پایینی دیوارها پوشیده از سنگ است. این مسجد به نظر بیشترین سطح موزاییک طلا را در جهان دارد. امروزه تنها بخشی از این موزاییک ها باقی مانده است، زیرا بیشتر آن در آتش سوزی 1893خراب شد(گرابر ودیگران،1389،ص46).

M O B I N A · 16/11/22

بناهای غیرمذهبی

حامیان اموی و طبقه تازه به دوران رسیده اشراف عربستان سعودی در زمین هایی که به ارث برده یا تصرف کرده بودند، برای یک زندگی متفاوت و تجملی سرمایه گذاری کردند که تقریبا تعداد آن ها به 17 بنا می رسد که از بین این ها فقط تعداد انگشت شماری شناخته شده هستند(Grabar,1993,94). کاخ های اموی از نظرمعماری به صورت یکسان بنا شده اند همه آن ها دارای دیوارهای بلند و یک حیاط داخلی است که رواق هایی مشرف به آن است و زیر رواق ها اطاق هایی در یک یا دو طبقه ساخته شده است(المبهسی،1387،ص241). بسیاری ازاین ها ساده وخشن و دیوارهای آن ها بدون پنجره اند. دسترسی به اتاق ها از طریق اتاق های دیگر است. هیچ گونه پیش بینی از آب جاری درهیچ یک از اتاق های خصوصی نشده است. ازنطرهیلن براند "کاخ" نام بی مسمایی برای چنین بناهاست(برند،1380،ص387). درصورتی که گرابار معتقد است عبارت "کاخ بیابانی" در حقیقت نام بی مسماست، ازنظر وی این ساختمان ها در بیابان واقع نشده اند بلکه در استپ ها یا حتی در مناطق حاصلخیز بوده اند. به گونه ای که زنجیره ای راتشکیل می دهند که از کاخ های قصرالتوبه و قصرالعمر در اردن،خربه المفجر فلسطین و قصرالحیر غربی و شرقی در سوریه کشیده شده اند.که اکثرا به شکل برج های دفاعی ساخته شده بودند که ساختمان های دیگری را می توانستند به آن اضافه کنند(گرابرو دیگران،1389،صص47و48). در ساختمان های امویان درحالی که ممنوعیت تصاویر به وضوح در تزئینات قبه الصخره در اورشلیم، مسجد بزرگ دمشق به چشم می خورد چنین محدودیت هایی در تزئینات کاخ های امویان وجود ندارد.مشتی و قصرالحیرغربی سوریه و خربه المفجر فلسطین دارای تزئینات پیکره تراشی هستند(همان؛ص62).

قصر اوسیس

کاخ اسیس جنوب شرق دمشق قرار دارد و قدیمی ترین کاخ صحرایی به شمار می رود و احتمالا از آثار ولیداول است (برند،1380،ص385). شامل مسجد-دستشویی و حمام است. این کاخ با دیوارهای مربعی شکل احاطه شده است. از4گوشه آن برج های دایره ای شکل بالا رفته و در نیمه ی اضلاع دیگر دیوارها سه برج دایره ای شکل ساخته شده است ولی دیوارشمالی درنیمه دیوار مدخل دوبرج باز می شود. دیوارهای اطراف کاخ با گچ بری هایی تزئین شده است و در بالای پنجره ها قوس هایی است که تزئینات گچبری آن به عنوان یکی ازقدیمی تزئین تزئینات دوره اسلامی است و همچنین سالن های آن با تصاویر گیاهی – رنگی تزئین شده است(المبهسی،1387،ص243).

قصرالحیر غربی و شرقی

عکس4: نمای بیرونی کاخ های قصرالحیرغربی و شرقی(Grabar,1974)

درشمال شرقی دمشق درجهت رودخانه فرات دو قصر وجود دارد که مجموعه آن ها را قصرالحیر (عکس4) می نامند(کونل،1384،ص19). این ها احتمالا کاخ های شکارگاهی بودند که درعصر هشام ساخته شده اند(برند،1384،ص28) قصری که در سمت غربی واقع شده بنام الغربی خوانده می شودکه دارای یک ورودی و یک حیاط مربع شکل با ستون های فراوان است و قصرالحیرشرقی دارای دو راه عبور به طرف در ورودی است که به وسیله نرده ای ازهم جدا شده وهمچنین این قصر دارای دو باروی مستحکم با ستون های هلالی شکل است(کونل،1384،ص19).

قصرالحیرشرقی

قصرالحیر شرقی در 100کیلومتری شمال شرق پالمیرا در تقاطع جاده های اصلی حلب به عراق و فرات علیا به دمشق، واقع شده است(اتینگهازن وگرابار،1386،ص37). این کاخ (پلان2،عکس5) که در آن پیشرفتهای نظامی ظهور می کند شامل دو محوطه است؛ محوطه کوچکتر به عنوان کاروانسرا و مکان بزرگتر برای تولید روغن زیتون در نظر گرفته شده است (برند،1383،ص26). سردر آن دارای گچ بری و مزغل های قابل توجه است عبارت است از راهروهایی پیش آمده از بالای دروازه با سوراخ هایی در کف آن، که احتمالا نمونه ای از تدابیر امنیتی برای مقابله با مهاجمان بوده است (تالبوت،1374،ص22). همچنین اطراف حیاط این بنا 6 منزل با حیاط های جانبی وجود داشته است و حمام های آن با شیشه ها ی رنگی تزئین شده بودند. با توجه به ویژگی استقرار کشاورزی این مکان خود داری از تجمل در آن قابل قبول است(برند،1383،ص26)

تزئینات گچبری قصرالحیرشرقی

اشکال و فنون به کار رفته در این بنا از برج های لاشه سنگی، دروازه های بلند با نیم برج ها و تزئینات گچبری(عکس6) تا تاق و قوس ها ی ناصاف وکج، ویژگی هایی است که بیشتر از اطراف مدیترانه گرفته شده است(اتینگهاوزن وگرابار،1386،ص37).

قصرالحیرغربی

قصرالحیر غربی در جنوب غربی سوریه واقع شده است. این کاخ مربعی شکل است و جداره خارجی آن - به جز زاویه شمال غربی که برج بیزانسی دارد با برج های دایره ای شکل حمایت شده اند(پلان3و4). در وسط اضلاع نیز سه برج نیم دایره ای شکل - به جز دیوارشرقی(ورودی) که 2 برج نیم دایره ای است – قرارگرفته است. پلان کلی بنا به شکلی است که ورودی به وسیله یک راهرو به حیاطی متصل است که با رواق هایی که روی ستون های قدیمی استوار بوده، احاطه شده است. دراطراف این حیاط اتاق های دو طبقه ساخته شده اند. دو پلکان جنوبی از این بنا به دست آمده که دلالت بر وجود طبقه دوم در کاخ است. همچنین نرده های دالان های طبقه دوم قطعه های گچی تراشیده شده بوده است. خانه ها و اطاق های طبقه دوم دقیقا با خانه ها و اطاق های طبقه اول مطابقت دارد. ساختمان های دیگر قصراعم از مسجد، حمام، آسیاب و کاروانسرا می باشد(المبهسی،1387،صص6-245).

تزئینات گچبری کاخ قصر الحیر غربی

کاخ قصرالحیر غربی تزئینات غنی با حال وهوای شاهانه داشت(گرابر،1389؛ص6). سراسر دروازه قصر دارای تزئینات گچ بری است. مجسمه های گچی قصر، به سبک سنتی لباس پوشیده اند(برند،1383،ص26). شامل مجسمه ای(عکس7) از یک شاهزاده که تقلید از نمونه بیزانسی ساخته شده و به نظر می رسد مربوط به خلیفه بوده و پیکر فردی که به صورت دمر دراز کشیده و زنی که کنار او نشسته است(عکس8) این اثر به حهت شباهت به آثار پالمیری به مجسمه پالمیری معروف است. (وایه،1363،ص59). اگر ما در نظربگیریم که این نوع فرم ها برای بازنمایی حاکمان پیش از اسلام بوده در این صورت با توجه به اینکه مجسمه های پالمیری مجموعه ای برای مراسم تدفینی بوده اند. آیا باید مجسمه ها ی دوره ی اموی ر نیز به مراسم تشییع در نمای ساختمان ها ربط دهیم؟ با اینکه می دانیم این آثار ونقوش قصرالحیر غربی معنی یا طیفی از معانی را در بر می گیرند.که تنها می توان برخی را تفسیر کرد. نکته ی جالب در رابـ*ـطه با پیدایش این تصاویر این است که به نظر می رسد می تواند با نقاشی و پیکره تراشی غربی و سغد آسیای مرکزی وحتی بودایی در شرق دور نیز ارتباط نزدیک داشته باشد ،که این رابـ*ـطه از طریق تبادل هدایا مانند منسوجات و فلزات و کاغذتوجیح می شود. بنابراین نمی شود یک تفسیر برای تزیئنات این کاخ داشت. ((Grabar,1993,97. گچبری نمای قصرالحیر غربی همانطور که گفته شد دارای گچبری می باشد که به صورت 4طبقه که با خطوط افقی از یکدیگر جدا شده اند طراحی شده است. در هر طبقه ترکیبی از دایره و مثلث و مربع و لوزی گاه داخل هم گاه منفرد دیده می شود.(عکس9) اندازه طبقه آخر که پایین ترین آنها است نسبت به بقیه بزرگ تر است و از یک قاب تشکیل شده که داخل آن لوزی هایی مزین به برگ کنگر قرار دارد(گرابار،1379،ص217).

M O B I N A · 16/11/22

قصرعمره

قصرعمره که درسال 1898به وسیله ی موزیل کشف شد محل شکار و استحمام خلیفه ولید بوده است. این بنا دارای یک تالار اصلی با محراب و اطاق هایی کوچک و یک حمام بوده است، کف حمام با سنگ مرمر و موزائیک وسقف آن با نقاشی تزئین شده بود وگچبری خاصی از این بنا ذکر نشده است(کونل ،1384،ص19-18).

قصرخرانه

بقایای این قصر در بالای تپه ای بی آب و در بیابان اردن باقی مانده است. شامل یک ورودی واحد، یک حیاط و دو طبقه که با تعدادی تالار یا اتاق است و در قالب خانه های کوچک تنظیم شده و با گچبری تزئین شده اند. فن ساخت این بنا لاشه سنگ و ساروج است و تزئینات آن از منابع عراقی – ایرانی نشئت گرفته است(اتینگهاوزن وگرابار،1386،ص38).

کاخ خربه المفجر

خربه المفجر در اریحا در کنار بحرالمیت قرار دارد. این قصر شامل 4واحد اصلی است که به هم متصل اند.یک تالار ورودی، قصری گرداگردحیاط، یک مسجد، یک بنای بزرگ هشت ضلعی و سالنی بزرگ با حمام هایی مجاور راهرو، با شش ستون برای نگه داری یک سقف که غالبا دارای گنبد مرکزی بوده است. یک صحن با تزئین موزائیکی و نقوش هندسی و یک استخر و مجموعه ای از حمام های داغ در سمت دیگر این مجموعه قرار دارد باربارا برند بیان می کند؛ که احتمالا ولید2حامی بنای خربه المفجر بوده است(کونل،1384،ص20)(برند،1384،ص28). در صورتی که هامیلتون که به همراه رامکی به حفار این بنا بوده است، عقیده دارد بانی آن یزید سوم بوده که فقط یک سال حکومت کرده است.

اهمیت قصرخربه المفجر به خاطر کفپوش های موزائیک و تزئینات گچ بری فراوان آن است بیشتر موزائیک ها رسمی و محافظه کارانه و الگوهای هندسی با اصالت رسمی در آن به کار رفته است. نقاشی های دیواری که برخی اتاق ها را آرایش داده تقریبا از بین رفته اند ولی با وجود فرسودگی گچ بری ها می توان تصور وتفکر پشت آن را بازسازی کرد. به احتمال بسیار زیاد گچ بری های آن به دست افراد محلی که از گنجینه ی هلنی وخزانه ی ساسانی هردو سود جسته اند انجام گرفته است(تالبوت،1384،صص22-20). مهمترین جنبه این تزئینات روشی است که نقوش عمده که بعدها به عنوان هنر واقعی اسلامی توسعه یافت، در آن پیش بینی شده است.

ورودی حمام خربه المفجر (عکس10)شبیه به ایوان های ایرانی است که درمیان بناهای ساسانی در تیسفون و همچنین در کیش و نمونه ی دیگری در حصار به صورت گسترده استفاده می شده است(عکس11).آشکارترین مدل گیری از معماری ساسانی، قالب گیری ها ی نیم دایره هایی است که در تزئین آن درهم آمیخته یا به صورت حلقه ای، درهم قرار گرفته اند. برخی از موتیف های شعایی پالمت ها نیز یادآور غار بزرگتر طاق بستان است. ازنظر هامیلتون ورودی این حمام دقیقا کپی قوس طاق بستان است. باتوجه به اینکه گروه بندی نقوش ساسانی در این بنا کاملا مشهود است می توان نتیجه گرفت؛ معمار ایوان حمام خربه المفجر بدون شک با نوع مرسوم ورودی های بناهای ساسانی آشنا بوده به طوری که قوس مرکزی نما - که ویژگی ساسانی بود – را برروی گنبد و گنبد را بر روی طبل استوانه ای - ویژگی بیزانس -استوارکرده است(Hamilton,1953,51-52)

تزئینات گچ بری کاخ خربه المفجر

همانطور که در بالا گفته شد این کاخ با موزائیک وگچبری و نقشه ماهرانه و تصاویر سلطنتی ساسانی تزئین شده است(Bier,199,60). سازندگان این بنا در هنر اقتباس و تلفیق نمودن عوامل مختلف متخصصین برجسته ای بوده اند و از خالی گذاردن قسمتی از نمای بنا تنفر داشته اند و به خوبی از عهده ی تزئین نمودن بدنه های صاف آن با رولیف (نقش برجسته نیم برجسته)کم برجسته، آشنایی داشته اند(هوگ،1347،ص31). قابل توجه ترین نمونه گچ بری مجسمه ای از یک شاهزاده(عکس12) که به نظرمی رسد تصویر حامی بنا بوده است و در زمان بعد به نمای دروازه خانه اضافه شده است(Bier,199,60). مجسمه مذکور لباس ایرانی برتن دارد و شلوار بادکرده یا شل وکت با حاشیه ی مروارید دارش تقریبا شبیه به نقش خسرو دوم در نقش برجسته طاق بستان است، این نمونه نیز نشانگر شیوع برخی از شیوه های ایرانی در میان اشراف عرب است((Hamilton.1953,49.

عکس13:مجسمه گچی زن از خربه المفجر
(Hamilton,1953,PlateVI)

در داخل هشتی بنا شکل های پهن گچ بری شده که به احتمال نقش ستون های پیکره ای را ایفا می کرده اند وجود داشته و درون بنا نیز با پیکره های دوشیزه گانی (عکس13)که از نظر هنری پرکار، به نظر می رسند تزئین شده است(برند،1384،ص28). در بنای خربه المفجر پنجره های مشبک گچی با نقوش هندسی دیده می شود پنجره هایی (عکس14)که شبیه به پنجره های مرمری مسجد جامع دمشق هستند این مشبک ها ظریف و انحنا دار هستند، درصورتی که بقیه گچ بری ها ی خربه المفجر عامیانه است. به طور کلی در گچبری این کاخ یک سبک ممتاز به چشم می خورد. در جنوب یک ساختمان بزرگ در طاق کسری باستان شناسان آلمانی بقایایی از یک معجر(عکس15) یا به اصطلاح پنجره مشبک گچی را به دست آورده اند که از یک دایره ی برجسته ای که گل پالمت وسط آن است تشکیل شده است ویک سوراخ در مرکز این گل قرار دارد( Hamilton,1953,52)

در میان نمونه های گچ بری یک تزئین گل سرخ بزرگ، در گنبد مرکزی حمام دیده می شود که سرهای جوانان و دوشیزه گان از میان برگ های سه ربعی و اکانتوس بیرون آمده اند(عکس16). سبک شناسی ساده چهره ها مربوط به بازنمایی شمایل های قسمتهای دیگر تزئینات کاخ است. این آذین گل سرخی همچنین به عنوان تصویری از بهشت نیز تفسیر شده است(گرابرو دیگران،1389ص61) .یک قطعه گچبری(عکس17) که از این کاخ بدست آمده، مرکب از قاب مستطیلی است که به 4 واحد دالبری که دایره ای میانشان است تقسیم شده است داخل دالبرها با طرح های عمودی درخت گونه وخوش و برگ های نخلی مزین شده است(گرابار،1379،ص217). این نمونه در مقایسه با قالب گچبری قصرالحیر غربی سیال تر و روان تر می باشد به عبارت دیگر؛ این نوع طراحی چشم را در یک نقطه متمرکز نمی کند، یشتر سعی شده از منحنی وخطوط مدور استفاده شود و حتی نقوش گیاهی این قطعه نیز به صورت پیچ دار نشان داده شده است.

علاوه بر نقوش انسانی وگیاهی در این بنا مجسمه ها و نقوش برجسته حیوانی(عکس18) نظیر اسب های بال دار، سرسگ ها، بلدرچین ...بدست آمده است. در بررسی هنر ایران تصویر ناقص سوارکارن در روی بشقاب 175 نظام آباد،که از تیسفون بدست آمد بسیار شبیه نمونه ی خربه المفجر است. در واقع سبک نمایش این اسب بسیار به نمونه های ساسانی که در نقوش برجسته وآثار هنری دیگر ایجاد شده، نزدیک می باشد به طور کلی دراین کاخ تقلید از هنر ساسانی به وضوح حس می شود از معماری و شیوه ی اجرای قوس ها تا پیکره هایی که در تاقچه ها قرار می گرفتند تا نوع لباس و همچنین طراحی ونمایش نقوش حیوانی . همیلتون عقیده دارد؛ مجسمه سازان و معماران این بنا سوری بودند و در اتخاذ فنون ایرانی و برخی اشکال آن نه تنها از عرف آن منحرف شدند بلکه یک سری سبک ها را با آزادی عمل بیشتر به یک تزئین بی نظیر و مناسب سلیقه خود تبدیل کرده اند(Hamilton,1953,52)
المشتی
کاخ ناتمام مشتی در 30مایلی جلگه وسیع جنوب غرب اردن قرار دارد. این قصر آخرین و شاید مظهر جاه طلبانه ترین قصرهای دوره ی اموی است که به احتمال زیاد بنای آن با سقوط سلسله اموی قطع گردیده است(هوگ،1347،ص32). معروفیت این کاخ به علت سنگ یادمانی حجاری شده ای است که در نمای آن استوار است (عکس19) انسجام منطقی فرم های معماری، طراحی فنی، تزئینات سازماندهی شده بر روی نما و نوآوری بدون سابقه در هنراموی از مشخصه های کاخ المشتی است(Grabar,1987,243-44). در تجزیه و تحلیل بنای مشتی((هلیلن برند)) از سالن های منحصر به فردآن به عنوان شاخص نفوذ ساسانی و تاکید بر تزئین به جای گسترش حیاط در امتداد یک محور واحد یاد می کند(Bier,1993,60). پلان(پلان5و6)کاخ به گونه ای است که حیاط 4گوشه ی قصر به سه قسمت مرکزی، کفش کن، حیاط بیرونی و تالار سلام تقسیم می شود. وجود 4 اتاق وابسته به تالار یادآور قصرخرانه وخربه المفجر می باشد(هوگ،1347،ص32).

M O B I N A · 16/11/22

علاوه بر نقوش انسانی وگیاهی در این بنا مجسمه ها و نقوش برجسته حیوانی(عکس18) نظیر اسب های بال دار، سرسگ ها، بلدرچین ...بدست آمده است. در بررسی هنر ایران تصویر ناقص سوارکارن در روی بشقاب 175 نظام آباد،که از تیسفون بدست آمد بسیار شبیه نمونه ی خربه المفجر است. در واقع سبک نمایش این اسب بسیار به نمونه های ساسانی که در نقوش برجسته وآثار هنری دیگر ایجاد شده، نزدیک می باشد به طور کلی دراین کاخ تقلید از هنر ساسانی به وضوح حس می شود از معماری و شیوه ی اجرای قوس ها تا پیکره هایی که در تاقچه ها قرار می گرفتند تا نوع لباس و همچنین طراحی ونمایش نقوش حیوانی . همیلتون عقیده دارد؛ مجسمه سازان و معماران این بنا سوری بودند و در اتخاذ فنون ایرانی و برخی اشکال آن نه تنها از عرف آن منحرف شدند بلکه یک سری سبک ها را با آزادی عمل بیشتر به یک تزئین بی نظیر و مناسب سلیقه خود تبدیل کرده اند(Hamilton,1953,52)

المشتی

کاخ ناتمام مشتی در 30مایلی جلگه وسیع جنوب غرب اردن قرار دارد. این قصر آخرین و شاید مظهر جاه طلبانه ترین قصرهای دوره ی اموی است که به احتمال زیاد بنای آن با سقوط سلسله اموی قطع گردیده است(هوگ،1347،ص32). معروفیت این کاخ به علت سنگ یادمانی حجاری شده ای است که در نمای آن استوار است (عکس19) انسجام منطقی فرم های معماری، طراحی فنی، تزئینات سازماندهی شده بر روی نما و نوآوری بدون سابقه در هنراموی از مشخصه های کاخ المشتی است(Grabar,1987,243-44). در تجزیه و تحلیل بنای مشتی((هلیلن برند)) از سالن های منحصر به فردآن به عنوان شاخص نفوذ ساسانی و تاکید بر تزئین به جای گسترش حیاط در امتداد یک محور واحد یاد می کند(Bier,1993,60). پلان(پلان5و6)کاخ به گونه ای است که حیاط 4گوشه ی قصر به سه قسمت مرکزی، کفش کن، حیاط بیرونی و تالار سلام تقسیم می شود. وجود 4 اتاق وابسته به تالار یادآور قصرخرانه وخربه المفجر می باشد(هوگ،1347،ص32).

تزئینات کاخ مشتی

عکس19:جزئیات حاشیه تزئینی نمای المشتی با نقوش گیاهی وحیوانی(schick,1998,81).

پلان6:نقشه باز سازی شده داخل بنای خربه المفجر(Grabar,1974)

قصرمشتی دارای بیشترین کارهای تزئینی است. حاشیه تزئینی بزرگی (ارتفاع بیش از 4.25)که در میان قالب گچ بری شده منقوش و پرتکلف تزئینی قرار گرفته است، درقسمت مرکزی نمای کاخ دیده می شود(گرابر،1379،ص217). در این اثرعوامل ایرانی و یونانی به نحو در هم و مخلوطی در حجاری پرکار و شلوغی که برروی سنگ کوارتز کهربایی رنگ انجام یافته و سایه روشن چشم گیری را جلوه گر ساخته است (هوگ،1347،ص32). مهم ترین ویژگی این حاشیه ی تزئینی طویل دسته 28تایی از مثلث های مساوی است. از روی چینش مثلث ها می توان فهمید که ساخت کاخ ناتمام مانده است، زیرا هدف ایجاد حاشیه ای طویل و جناغی شکل بوده است.در آن صورت سطح طوری به 56 مثلث تقسیم می کرد که درمیان قاعده ی راس خود قرار می گرفتند.در وسط هر مثلث گل سرخی قرار گرفته است که اطراف آن با نقوش پرندگان وحیوانات برگ ها وطومار مو تزئین شده است(گرابر،1379،ص217).

قسمت دوم: امویان غربی/اسپانیا

اسپانیول در نزد عرب ((اندلس)) قسمت اعظم شبه جریره ای است در گوشه ی جنوب غربی اروپا و با بخشی از پرتغال شبه جزیره ی ایبری را تشکیل می دهد. همانطور که در فصل اول گفته شد؛ اسپانیا را مسلمین درفاصله بین سال های 91تا92 تسخیر کردند و آن را تا سال 138هجری مثل سایر ممالیک اسلامی به توسط حکامی که به آنجا می فرستادند اداره می نمودند. در این میان چندتن از خاندان اموی که از قتل بنی عباس نجات یافتند و مشخص بود از نوادگان هشام بن عبدالملک بودند توانستند به این کشور نفوذ کرده و سلسله اموی را در آن ادامه دهند(آیتی،1376،صص2-1).

شهر قرطبه به عنوان اولین پایتخت مسلمان در کشور اسپانیا است.این شهر به صورت مهتابی هایی پی درپی بر دامان تلی پرشیب قرار دارد وگرداگرد آن را دیواری محصور کرده، ولی طرح زیر بنای نامنظم و معماری خانه ها چندان جالب نیست. بنای اصلی و اساسی خانه ها از سنگ است و همچون بین النهرین در آرایش دیوار منازل از گچبری آزاد استفاده شده است. تنها موارد زیبای ساختمانی این شهر گچ بری های آن و چند کفپوش آجری با طرح های هندسی است. دراینجا عوامل هنر بیزانسی بیشتر از بین النهرینی مشهود است و گچ بری ها از آنچه در سامره در دوره عباسی دیده می شود، ساده تر وکم ارایش تر است و به راحتی می توان به عنوان گچ بری اسپانیایی شناسایی کرد(تالبوت،1384،ص88).

مسجدقرطبه

مهمترین اثر تاریخی خلافت امویان اسپانیا مسجد قرطبه(عکس20) است. امروزه یک مستطیل است(پلان7) که یک سوم آن را حیاطی با درختان پرتغال اشغال کرده و سه طرف دیگر را نیز رواق هایی فرا گرفته اند. در طرف چهارم تالاری با هفده شبستان روی شانزده طاقگان قرار دارد(اتینگهاوزن،1386،ص175). این بنا که در چهار دوره ساخته شده است. همانند سایر مساجد ستون دار اولیه ویژگی هایی از بناهای پیش از اسلام را به کار گرفته است. اما شماری نوآوری های عمده نیز از جمله قوس های دو طبقه، محراب نعل اسبی، قوس های چند لبه ای و استفاده از چهار گنبد در بنا وجود دارد(اتینگهاوزن وگرابر،1386،صص77-176).

مدینه الزهرا

امویان در زمان خلافت عبدالرحمن سوم در نزدیکی قرطبه شهر دیگری به نام مدینه الزهرا تاسیس کردند. این شهر مجموعه ای از بناهای سترک بود که با سنگهای تراشیده و مرمر به سبک کامل بناهای سوریه ای برپا شده بود و بعدها آتش گرفت. خرابه های شهر به شکل مستطیلی است(نقشه توپوگرافی 1) که فقط قسمت کوچکی از آن که قصر خلیفه در آن قرار دارد حفاری شده، بناهای قصر از دیوار شمالی آغاز می گردد و حداقل با سه صفه به سوی جنوب ادامه می یابد(هوگ،1347،ص47). این مجتمع که به سه مهتابی تقسیم می شد. دربالاترین نقطه کاخ خلیفه قرار داشت که نماد قدرت وی بود و از این مکان می توانست اطراف شهر و حومه آن را ببیند. روی مهتابی میانی ساختمانهای حکومتی،کاخ ها و تالارهای پذیرایی قرار داشت و مسجد بر روی یک قسمت مصنوعی بود که دربار را به قسمت ساده تر وصل می کرد(گرابر ودیگران؛1389ص177).

کاخ مدینه الزهرا

تالار پذیرایی کاخ مذینه الزهرا از نوع سنتی باسیلیکایی با پنج راهه رو به اتاق جلویی و یک صحن بود(اتینگهاوزن وگرابار،1386،صص80-179). مدینه الزهرا اصولا بزرگ بود اما از نقشه سرتاسری کلی بهره ای نداشت. عمارت های آن پراکنده است و هیچ یک به لحاظ اندازه جالب توجه نیست(میشل،1379،صص 13-212). از جمله شگفتی های این کاخ، حوضچه جیوه و کف یشم است، در حالی که مجسمه ی ونوس رومی بر بالای ورودی اصلی یادآور میراث مدیترانه ای اسلام بود. بیشتر این موارد را ظرف یک قرن از تاسیس شهر به یغما بردند؛ اما حاصل حفاریها، آشکار شدن تالار های بار عام با ستون های چند رنگ و مهم تر از همه تزئینات فراوان گچ بری کنده کاری شده بود که اسلیمی های بسیار ظریف و پر تفصیلی دارد(میشل،1379،صص13-212). آثار گچی و مرمری(عکس22) آن کیفیتی بالاتر از موزائیک ها دارد و از نظر فنی هم بسیار عالی اما فاقد غنا و درخشندگی موزائیک ها است. فعل و انفعال سایه روشن و استحکام خطوط کناره نما از خصوصیات گچبری این بنا است(اتینگهاوزن،1386،صص80-179). این تزئینات گچبری که با مرمر و سنگ تراشیده ای انجام گرفته است.گل های تزئینی است که به فرم گچ بری و افزار بندی دور تا دور دیوارها قرارگرفته و جرزها را پوشانیده است. اغلب اوقات نقش های دیواری عبارت است از یک شاخه ی تنها که برگها ومیوه ها به طور قرینه از آن بالا رفته است. (هوگ1347،ص48). این گیاهان درختان زندگی هستند که ترکیب بندی هایشان براساس یک تنه اصلی است که گیاهان خزنده ای با ساقه های ضخیم ازآن بیرون آمده اند. این درخت دارای پیچ هایی است که شاخ ها به سمت بالا رفته و تاج دایره ای از برگ و غنچه روی آن قرار دارد . تاج های برگی این درختان –که روی پیچ هایی قرار گرفته اند که به سمت بالا هدایت شده اند- یادآور تاج های نخلی ساسانی است. که ابتدا در هنر امویان شرقی پدیدار شد و دو قرن بعد در مدینه الزهرا اشکال جدیدی پیداکردند. قاب بندی های تزئینی روی دیوار که دارای طرح های منحصر به فرد برگ وگل هستند این تصور را ایجاد می کند که هنر عباسیان ،حیاتی جدید یافته است(گرابرودیگران؛1389؛ص184)
#انتیک

منبع: ویکی پدیا

خوش آمدید به رمان ۹۸ | بهترین انجمن رمان نویسی

هنر گچ کاری در دوره امویان

M O B I N A

سرپرست بخش فرهنگ و ادب

رمان ۹۸ | بهترین انجمن رمان نویسی

رمان ۹۸ | دانلود رمان

M O B I N A

سرپرست بخش فرهنگ و ادب

رمان ۹۸ | بهترین انجمن رمان نویسی

رمان ۹۸ | دانلود رمان

M O B I N A

سرپرست بخش فرهنگ و ادب

رمان ۹۸ | بهترین انجمن رمان نویسی

رمان ۹۸ | دانلود رمان

M O B I N A

سرپرست بخش فرهنگ و ادب

رمان ۹۸ | بهترین انجمن رمان نویسی

رمان ۹۸ | دانلود رمان

M O B I N A

سرپرست بخش فرهنگ و ادب

رمان ۹۸ | بهترین انجمن رمان نویسی

رمان ۹۸ | دانلود رمان

M O B I N A

سرپرست بخش فرهنگ و ادب

رمان ۹۸ | بهترین انجمن رمان نویسی

رمان ۹۸ | دانلود رمان

M O B I N A

سرپرست بخش فرهنگ و ادب

رمان ۹۸ | بهترین انجمن رمان نویسی

رمان ۹۸ | دانلود رمان

درباره ما

لینک‌های پیشنهادی رمان ۹۸

آمار آنلاین

خوش آمدید به رمان ۹۸ | بهترین انجمن رمان نویسی

ما را در شبکه‌های اجتماعی دنبال کنید

سرپرست بخش فرهنگ و ادب

سرپرست بخش فرهنگ و ادب

سرپرست بخش فرهنگ و ادب

سرپرست بخش فرهنگ و ادب

سرپرست بخش فرهنگ و ادب

سرپرست بخش فرهنگ و ادب

سرپرست بخش فرهنگ و ادب

ما را در شبکه‌های اجتماعی دنبال کنید

درباره ما

لینک‌های پیشنهادی رمان ۹۸

آمار آنلاین