سیر تحول مکتب گل ومرغ سازی در نگارگری ایرانی

paria.m · 27/2/22

سیر تحول مکتب گل ومرغ سازی در نگارگری ایرانی
نگارگری گل وبوته سازی، یکی از انواع نقاشی های ایرانی است که هنرمند نگارگر با استفاده از نمادهای گل وبوته و پرنده های واقعی و افسانهای خوش آواز با سیر در عالم مثال به دنبال نور و وحدت ازلی و کثرت وجود خویش، به سوی عشق گام برمی دارد. نقاشان گل ومرغ در سده ی دوازدهم و سیزدهم، شیوه های کاری بسیاری را آزموده اند؛ هرچند همه ی آنها در صورت و معنا دارای زبان مشترک و ویژگی های بنیادین یکسانی بوده اند.
در پژوهش پیش رو، سعی بر آن است تا سیر تحول گل ومرغ سازی را به صورت تحلیلی و تطبیقی در نگارگری ایرانی و باتوجه به نگاره های مختلف بررسی کرده، شیوه های به کاررفته در هر دوره را ارزیابی و هنرمندان شاخص این رشته ی هنری را معرفی کنیم. روش تحقیق به صورت کاربردی و بااستفاده از کتابها و اسناد و تصاویر موجود و مصاحبه با هنرمندان معاصر این هنر انجام شده است. از جمله یافته های این پژوهش، سیر تحول گل ومرغ سازی در دوره های صعود و افول آن است و تعدادی از آثار هنرمندان شاخص این رشته، معرفی و بررسی شده است.
گل ومرغ سازی، یکی از رشته های نگارگری است که هنرمند نگارگر از مضامین گل ومرغ به شیوه های مختلف (انتزاعی - طبیعی) بهره گرفته تا بتواند روحش را که همچون مرغی در جسم اسیر مانده، آزاد کند و به پرواز درآورد. هنرمند نگارگر برای بیان رمزگونه ی حقیقت و طی طریق و رسیدن به کمالی مطلوب، از نمادهای پیرامون طبیعت خود بهره گرفته و حقیقت نور ازلی را به زبان خویش نمایان می سازد .
نقاشی گل ومرغ از شیوه های مرسوم در نگارگری ایرانی است که از دوران سلجوقی و صفوی رواج داشت و در آغاز به صورت مضامینی جزئی در آثار به کار می رفت و از پرندگان برروی شاخه های درختان چنار و سرو و از گل در لباس افراد در نگاره ها استفاده می شد. توجه و علاقه ی هنرمندان به این شکل ها و رابـ*ـطه ی عرفانی که با مفاهیم آن یافتند، سبب شکل گیری نگاره های تک پرنده یا تک گل شده است؛ البته این پرندگان و گل ها، بیشتر به صورت انتزاعی و به شکل تک رنگ (آب مرکب) به تصویر درمی آمد . استفاده از رنگ و رواج نقاشی لاکی سبب گسترش و پیشرفت این مکتب شد.
مکتب گل وبوته سازی، تنها در دامان قومی پرورده می شود که قادرند در کیفیت ذاتی اشیاء جهان مألوف پیرامون خود غرق شوند؛ زیرا درعین حالی که نقاشی ها به لحاظ گیاهشناسی موثقی است، آثاری علمی نیست؛ بلکه شعر گل هاست .
در این مقاله، سعی بر آن است تا سیر تحول گل ومرغ سازی و عواملی که در این تحولات اثر داشته اند، بررسی و هنرمندان شاخص این رشته معرفی شوند.
فرضیه و اهداف پژوهشی
هدف اساسی در این پژوهش، بررسی سیر تحولی مکتب گل و مرغ سازی در نگارگری ایرانی است و عواملی که در پیشرفت یا افول این مکتب تأثیر داشته اند یا مسیر آن را تغییر داده اند. فرضیه هایی که در این تحقیق به آنها پرداخته شده، عبارت اند از:
۱. بین معانی و مفاهیم گل ومرغ سازی و سیر تحولی این مکتب، ارتباط وجود دارد.
۲. سیر تحول گل ومرغ سازی و نگاه هنرمند گل ومرغ ساز و روش به کاررفته در آن، با هم ارتباط دارد.
پیشینه ی گلومرغ سازی در ایران
از هزاره های پیش از میلاد، استفاده از نقوش پرندگان و گلها برروی آثاری چون سفالینه ها و دیوارنگاره ها رایج بوده و نقوش در سیر تحول خود در دوره ی اسلامی، ظرافت و کمال یافته تا گل و مرغ به عنوان طرحی اصیل در هنرها، جایگاه خاصی داشته باشد. باتوجه به این سابقه ی کهن در فرهنگ و هنرهای ملی، این سبک و شیوه در بیشتر رشته های هنری به کار می رفته است. گل ومرغ در نقش پردازی هنر ایرانی، از شاخه های هنر نگارگری به شمار می رود؛ مجموعه ای از هنرهایی چون نگارگری، تذهیب، گرفت و گیر (تشعیر)، گل ومرغ، گل وبوته و... که شیوه های برآمدن و بالیدن آن به گونه ای بنیادی با هنرهای دیگری چون خوشنویسی و به ویژه کتاب آرایی پیوند داشته است. در حقیقت، این هنرها زمینه های جلوه گری و پویایی نگارگری را در تمام شاخه های آن فراهم ساخته اند .

paria.m · 27/2/22

در سده ی دهم قمری، نقش تک پرنده از جمله موضوعات اتفاقی هنرهای مصور ایران درآمد . پیش از آن، نقش پرنده در مکتب هرات، به صورت پرستوهای سیاه وسفیدی بود که بر شاخه های درخت چنار و سرو می نشستند یا لک لک هایی که به شیوه ی خاور دور، دنبال هم پرواز می کردند. سلطان محمد از نخستین هنرمندان صفوی، توجه خاصی به این طرح داشت که آن را بر قطعه ی زری دوزی مدادی رنگی ملاحظه می کنیم و طرح آن منسوب به این هنرمند است و از بافته هایی است که بر آستانه ی شیخ صفی الدین اردبیلی به کار رفته است و اکنون در موزه ی ایران باستان نگهداری می شود .
در زمان رضا عباسی، موضوع تک پرنده در یک برگ رایج بوده است. یکی از آثار گرانبهای این مکتب در کاخ گلستان تهران نگهداری می شود: کبوتری با پرهای رنگین به تنه ی درختی آرام ایستاده است .
محمد شفیع فرزند رضا عباسی، نخستین هنرمندی است که تصویرگری از گل و پرنده را به وفور در آثار خود به کاربرده است و هنرمندان سده ی دوازدهم و سیزدهم این شیوه، پیروان او به شمار می آیند. محمد شفیع، چون ملازم شاه عباسی دوم بود، عباسی رقم گرفت .
نقاشی ایران، در عصر قاجار رفته رفته به طبیعت نگاری گرایید. در دوره ی آقامحمد خان (۱۱۹۳ تا ۱۲۱۱قمری) و فتحعلی شاه (۱۲۱۱ تا ۱۲۴۹ قمری) و محمد شاه (۱۲۴۹ تا ۱۲۶۳ قمری)، نقاشان عمق نمایی نقاشی فرنگی را با شگردهای سنتی نگارگري ایرانی درهم آمیختند. در این نقاشی ها، ماهیت تزیینی در رنگ بندی و طراحی ها کاملا مشهود است .
هنر گل ومرغ سازی، در دوران قاجار به اوج شکوفایی خود رسید. از ویژگی های مهم نقاشی ایرانی در قرن دوازدهم شمسی (قرن هجدهم میلادی)، کم شدن تذهیب کتابهاست. هنرمندان به جای کتاب، هنر خود را صرف نقاشی رنگ وروغن و بیشتر، تزیین اشیاء کوچک (قلمدان، آیینه دان، صندوقچه و...) با خمیر کاغذ لاکی یا چوبی کردند.
فعل و انفعال سبک عامیانه، ذوق و سلیقه ی باستان گرایانه و تأثیر اروپا در نقاشی دوره ی قاجار و بیش از همه، در نقاشی زیرلاکی و تصویرگری و گل ومرغ سازی در انواع جعبه ها و قلمدان ها و قاب آیینه های لاکی، کمک بسیاری به ترویج این هنر کرد و باعث شد آثار بسیار نفیس و گرانبهایی در این دوره خلق شود .
امروزه هنر گل ومرغ سازی، همچنان ادامه دارد؛ البته با هنرمندانی اندک و به صورت محدود. نکته ی مهم اینکه، این هنر، دیگر کیفیت شاهکارهای آثار گذشته را ندارد.
مفاهیم عرفانی گل ومرغ
در ادامه مطلب ما در مورد مفاهیم گل و مرغ در نقاشی های عرفانی می پردازیم:
گل
در عالم طبیعت، گل دل انگیز و مظهر لطافت و صفاست. هرجا سخن از لطافت و ملاحت باشد، شاخصه اش گل و بوی خوش آن است. عطر ناشی از وجود گل باعث صفای باطن می شود و برای انسان خوشایند است و حضّ صفای عطر خوشایند گل، طراوت حیات فانی به فردوسی برین و بـ*ـو*ستان و بهشت روحانی را تجسم می کند .
گل چون زیباست، در مقام معشوقی قرار دارد و معشوق همیشه از بهر عاشق در هلاک است و عمر کوتاه گل، حکایت از این بهره جویی دارد. گل سرخ که در ایران جنبه ی مینوی دارد (گلی محمدی)، هنگامی که شکفته می شود، دایره شکل است و دایره، کامل ترین و مشخص ترین شکل کمال است. گل سرخ را رمز عقل نیز می دانند .
مرغ
مرغ که با واژه های بسیار معنوی همراه است، در مقام عاشق است و فراق گل برای مرغ، کشنده و جانکاه است.
مفهوم گل ومرغ در نگارگری ایرانی
در نگاه نخست، به نظر می رسد هنرمند با ترسیم تصاویر گل ومرغ، قصد نشان دادن زیبایی های طبیعت و بازنمایی آنها را دارد؛ اما نگارگر ایرانی با الهامات درونی و توجه به نمادهایی از طبیعت اطراف خود توانسته روحش را که مانند مرغی در قفس جسمش اسیر مانده، آزاد سازد و همچون مرغی آزاد به سوی حق پرواز کند و بر گل هایی که نماد زیبایی بهشت و فردوسی برین است، بنشیند و در آنجا به رازو نیاز بپردازد.
انسان که همیشه به دنبال نور و روشنایی است، این نور را در وجود خویش یافته و روحش را مانند مرغی در تکاپوی نور ازلی، به سوی عشق سوق داده است تا کام دل را به این شهد شیرین سازد. نگارگر ایرانی را میتوان عاشق و عارف و شاعری دانست که شعرش را می تواند به بهترین شکلی به تصویر درآورد.
بررسی سبک های به کاررفته در مکتب گل ومرغ سازی ایرانی
ترکیب گیاهان و پرندگان، از زمانی آغاز شد که گیاهان را با طرح های هندسی ترسیم کردند. گلها و گیاهان با بافت حلقه ای پرپیچ وخم می توانند طرح های هندسی را بپذیرند؛ حال آنکه پرندگان را به دلیل انـ*ـدام مواج نمی توان با طرح های هندسی ترسیم کرد. آثار گل ومرغ در دوره های مختلف با هم تفاوت دارد؛ اما روند این تغییرات در طول زمان کند. و بیشتر در شیوه ی اجرا بوده است.
در نیمه ی دوم قرن نوزدهم میلادی، گل ومرغ در دو شهر اصفهان و شیراز گسترش یافت و هنرمندان بسیاری در این دو شهر به گل ومرغ سازی و ترسیم تصاویر لاکی مشغول شدند. با مقایسه و تطبیق آثار باقی مانده می توان شباهت های فراوانی بین این نقاشی ها مشاهده کرد؛ اما با تمام این شباهت ها و با دقت و بررسی آثار می توان تفاوتهایی در شیوه ی کار نقاشان شاخص این رشته یافت که شاگردانشان از آنها تقلید می کردند و راه و اسلوب استاد خود را ادامه می دادند .
از جمله این هنرمندان می توان محمد زمان، لطفعلی شیرازی و استاد امامی را نام برد. برای توضیح بیشتر این مطلب، چند نمونه از نقاشی های استادان نام برده را با یکدیگر مقایسه و تجزیه و تحلیل می کنیم و به بررسی تفاوت و شباهت سبک هر یک از آنها می پردازیم.

paria.m · 27/2/22

در مطلب قبل به سیر تحول نقاشی گل و مرغ در ایران پرداختیم. در این مطلب نیز به ادامه آنها خواهیم پرداخت.
محمد زمان: نمونه ی یک
محمد زمان، نقاش دربار فتحعلی شاه و زند بود که آثارش را به قلم «یا صاحب الزمان» امضا می کرد. اغلب آثار این هنرمند شامل گل بنفشه، میخک، لاله، پامچال، خشخاش و گلهای دیگر است و ترکیب گل ها و شکوفه های فندق را که مربوط به فصل های مختلف است، مجاز می داند. این هنرمند، قلم گیری برگها و گلها و حتی پرندگان را با نهایت ظرافت انجام داده و اهمیت و توجه بسیاری به شبیه سازی طبیعی داشته و برگها را کمتر به صورت کنگره ای قلم گیری کرده است. در زمینه و گلها، از رنگهای درخشان بهره بردها و نورپردازی و ایجاد سایه روشن در آثار این هنرمند، به خوبی و با دقت انجام شده است. این نمونه، دربرگیرندهی طرح گل ومرغ با کیفیت عالی است که بر پس زمینهی قرمز تیرهی درخشان ترسیم شده و قاب بندی سیاهرنگی دور اثر دیده می شود.
آثار این هنرمند، اغلب بانواری از نقوش گل بر زمینهی سیاهرنگ قاب بندی شده است. استفاده از گل نرگس در مرکز قاب، از دیگر ترکیب بندی های آثار وی محسوب می شود.
علی اشرف: نمونه دو
این نقاش نیمهی دوم قرن هجدهم میلادی، علاوه بر پیروی از آثار نقاشان قبل از خود، نمونه های نامتداولی نیز خلق کرده است؛ طرح هایی به صورت طومار متقارن با گلهای تصنعی یا ساختار طوماری که از خط پایهی یکسان برخاسته می شود یا نمونه های ترنجدار به شکل ساختار هندسی متقارن. علی اشرفی که در طراحی زیبا از توده گل های ریز بر پس زمینهی مشکی مهارت داشت، با «از بعد محمد، علی اشرف است» امضا می کرد.
دو تن از شاگردان معروف علی اشرف، محمدصادق و محمدباقر بودند و محمدهادی نیز با آنها همکاری می کرد.(بر اساس عبارتی که محمد هادی در یکی از امضاهای خود به کار برده، به نظر می رسد علی اشرف معلم محمد هادی بوده است.) این هنرمند، کمتر به نورپردازی صحیح و دقیق در آثارش توجه کرده است و ظرافت قلم گیری برگها و گل های آثار
محمد زمان، در آثار او دیده نمی شود.
لطفعلی شیرازی: نمونه ی سه
یکی از نقاشان پیشروی نیمهی قرن نوزدهم میلادی در شیراز است. نقاشی های گل وبوته ای او در سراسر جهان بی همتاست و مهارت و استادیاش در این زمینه، تاکنون در هیچ یک از آثار هنرمندان قبل و بعد دیده نشده است. آنچه به آثار لطفعلی شیرازی، ملاحت و چشم نوازی خاصی بخشیده است، نورپردازی و توجه به جهت نور و سایه های به جا و صحیح و توجه به رنگها و همخوانی آنها با یکدیگر است. در آثار او، هیچ رنگ خالصی به کار نرفته و همهی رنگها به صورت ترکیبی و پخته دیده می شود. قاب بندی با چند نوار و طرح های متغیر، از دیگر ویژگی های آثار لطفعلی است. عنصر اصلی این نوارها، گل های رز بر زمینهی طلایی است. برگها حالت کنگره ای دارد و با برگهای کنگره ای آثار علی اشرف یا محمدباقر یا آقاصادق، متفاوت است. در آثار این هنرمند، پرندگان به صورت کشیده با نوک و دم باریک و کوتاه و غیرمعمولی ترسیم
شده است.
میرزا بابا: نمونهی چهار
نخستین نقاش دربار قاجار، میرزابابا بود که قبل از قدرت گرفتن قاجارها در استرآباد، در خدمت کریمخان زند بود و در اواخر عمر، نقاش باشی دربار فتحعلی شاه شد. میرزابابا همچون همقطاران خود، همه فن حریف بود و هرجا ضرورت ایجاب کرده، به تذهیب، نگارگری، نقاشی لاکی و میناکاری پرداخته است. از آثار این هنرمند می توان به لفافه های لاکی زیبا، طرح های گل و مرغ، تذهیب های غنی و پربار، تزیینات عالی حواشی با تصاویر پرندگان و حیوانات به رنگ طلایی اشاره کرد.
مکتب امامی: نمونهی پنج
دسته ای از هنرمندان که در قرن نوزدهم در اصفهان زندگی می کردند و شجرهی آنها از امام حسین(ع) به حضرت فاطمه(س) و در پایان، به حضرت محمد(ص) می رسید. عده ای از آنها در اواخر قرن هجدهم و اوایل قرن نوزدهم در تهران و اصفهان سکونت داشتند (این خاندان از همان هنگام در ساخت و تزیین آثار لاکی فعال بودند).
طرح گل ومرغ امامی، برگرفته از طرح آزاد به شیوهی قرن هجدهم میلادی است که خوشه های شکوفه دار آن، ساختار واضحی دارد. این نور و تراکم گل ها، در نیمهی دوم قرن نوزدهم میلادی همه گیر و متداول شد. یکی از سنت های تزیینی متداول نقاشان امامی که از قرن هجدهم پیوسته در آثار آنها به چشم می خورد، به کارگیری نوارهایی با طرح گل ومرغ است که بعدها در همنشینی با تصاویر غربی، تغییراتی در آن ایجاد شد.
مقایسهی گل ومرغ سازی در نگارگری ایرانی با کشورهای خاور دور
نگارگر گل و مرغ ساز ایرانی، در به هم آمیختن واقعیت خاص و عینی با احساسات شخصی و به اندازهی شاعرپیشگی ذاتی خود با بینشی مذهبی، توان منحصربه فردی دارد؛ زیرا هرقدر طراحی گل ومرغ ها فروتنانه باشد، باز ملهم از مفهومی متعالی است و به نقاش آموخته که همچون عارف، از باغ و گل و بهشت سخن گوید و تجلی پرتو پروردگار را در شکوفه ای یا گلی بازتاب دهد.
ایرانی می تواند صوفی منش باشد و هیبت جلال لاهوتی را به گیاه نورسته نمایش دهد؛ بدون آنکه بر آن سنگینی کند.
هنرمندان گل ومرغ چینی که احتمالا ایرانیان به پیروی از آثار فراوان ایشان، نگاره هایی آفریدند و این هنر را رونق و رواج بخشیدند، به طور عینی و قیاسی بر گل ها نگریسته اند. آنها گل ها را چنان نقاشی می کردند که گویی حقیقتی شکوهمند و قائم به ذات، در انزوایی زیبایی شناختی محصور شده و عظمتی ماندگار دارد. حفظ فاصلهی توأم با احترام میان انسان و گل و مقیاس این آثار، چنین شخصیتی بدانها بخشیده است. اما در اندیشهی هنرمند ایرانی، گل حیات مستقلی دارد و در خلوت شاعرانهی او عزلت گزیده است. بااینحال، ارتباط میان او و گل، شخصی و صمیمی است. هنرمند ایرانی ساعتها میان گلها نشسته، آنها را در دست گرفته و شیفته وار در آن نمودی یافته است.
ژاپنی ها نیز از گلها به عنوان مصالحی برای طراحی و وسیله ای برای ایجاد ساختاری
سفید و به شدت انتزاعی و وابسته به مکان استفاده می کردند؛ درحالی که ایرانیان گل را همچنان که بود می پذیرفتند، نه بزرگنمایی شده و تغییرماهیت یافته.
با بررسی آثار و نمونه های باقی مانده از نقاشی های گل ومرغ موجود می توان عوامل متعددی را که سبب ازرونق افتادن این مکتب شده، چنین برشمرد:
۱. در آغاز، نگارگران از گل و پرنده به عنوان ابزاری برای تزیین حاشیهی آثار استفاده می کردند (کناره ها و بالا و پایین اثر).
۲. توجه به جنبه های عرفانی و معنوی این نگاره ها (گل و مرغ و باغ بهشت) سبب شد نگارگران از این مضامین به صورت مستقل و به شکل انتزاعی در آثارشان استفاده کنند (مرغ و ختایی). در این نوع نقاشی، تمام سطح کار را با گلهای شاه عباسی و مرغ های افسانه ای و تجریدی می پوشاندند یا به صورت تک پرنده یا تک گل و به شکل آب مرکب یا قلم گیری تک رنگ به تصویر می کشیدند.
۳. ارتباط با کشورهای اروپایی و غربی و ورود آثار هنرمندان جهان سبب شد نقاشان به جنبه های ظاهری مضامین توجه کنند و به تدریج با پرداختن به زیبایی های پیدا، ازجنبه های الهی و معنوی دور شوند. از این رو، تمام تلاش هنرمند در آفرینش زیبایی.ظاهری به کار گرفته شد.
۴. توجه هنرمندان به نقاشی لاکی و حمایت دربار از این هنرمندان، سبب ترویج و رونق نگاره های گل ومرغ در این نوع نقاشی شد؛ به طوری که اوج این هنر را می توان در زمان فتحعلی شاه قاجار مشاهده کرد.
۵. در زمان قاجار، هنرمندان بسیاری در اصفهان و شیراز به نقاشی لاکی و گل ومرغ سازی مشغول بودند که تقریبا همهی آنها شیوهی یکسانی داشتند و شاگردان از آثار استادان خود تقلید می کردند. بااینحال، نوع قلم گیری یا ترکیب بندی گلها و پرندگان و رنگهای به کاررفته در آثار آنها، تفاوتهایی با هم دارد.
۶. پیشرفت این مکتب، توجه به طبیعت و به کارگیری رنگهای ناپخته به جای رنگهای پختهی قدیمی، از کیفیت آثار و هویت آنها کاسته است. امروزه این هنر، جایگاه خود را در بین نگارگران از دست داده و به جز هنرمندانی که به صورت سفارشی کار می کنند، کمتر نگارگری را می توان یافت که به گل و مرغ سازی به سبک و سیاق قدیم (کاربرد پرداز نقطه ای) مشغول باشد. اغلب آنها، آثارشان را به شکل آبرنگی و سایه زنیهای خطی می آفرینند.
پایان
منبع:هنریاب

خوش آمدید به رمان ۹۸ | بهترین انجمن رمان نویسی

سیر تحول مکتب گل ومرغ سازی در نگارگری ایرانی

paria.m

کاربر نیمه فعال

رمان ۹۸ | بهترین انجمن رمان نویسی

رمان ۹۸ | دانلود رمان

paria.m

کاربر نیمه فعال

رمان ۹۸ | بهترین انجمن رمان نویسی

رمان ۹۸ | دانلود رمان

paria.m

کاربر نیمه فعال

رمان ۹۸ | بهترین انجمن رمان نویسی

رمان ۹۸ | دانلود رمان

درباره ما

لینک‌های پیشنهادی رمان ۹۸

آمار آنلاین

خوش آمدید به رمان ۹۸ | بهترین انجمن رمان نویسی

ما را در شبکه‌های اجتماعی دنبال کنید

کاربر نیمه فعال

کاربر نیمه فعال

کاربر نیمه فعال

ما را در شبکه‌های اجتماعی دنبال کنید

درباره ما

لینک‌های پیشنهادی رمان ۹۸

آمار آنلاین