روش سفالسازی و کوزه‌گری امروزی

M O B I N A · 23/2/22

کوزه گری و سفالسازی یکی از هنرهای زیبای ایران می باشد که در زمان های خیلی قدیم دارای جایگاه بسیار معتبر تری بوده است. در این مطلب در مورد روش سفالسازی امروزی و همچنین کوزه گری در کشور صحبت می کنیم.

روش سفالسازی

امروز در پیشهٔ فخاری چندین شعبه مختلف وجود دارد یعنی کوزه‌گر کَبَل‌مال (کَوَل‌مال یا کول‌مال) سنگینه‌ساز (عتیقه‌ساز)، مهره‌سازی و کاشیپز (کاشیگر). مواد خام کوزه‌گری، گل رس یا خاک رس است. چنانچه خاک از ناخالصیها پاک باشد همانطور که آن را از چاله بیرون می‌آورند به کار می‌برند اما اگر دارای مواد خارجی باشد آن را با فرو بردن در گلچی (حوضچهٔ آب) آب دیده (تحلیل) می‌کنند و سپس آن را بیخته و از غربال‌ریزی می‌گذرانند و گاهی اوقات آن را از حریر می‌گذرانند. خاک رس ظروف ظریف و زیبا همیشه تحلیل می‌شود در بیشتر موارد لازم است که با افزودن گرد کوارتز (شکر سنگ، حصات، بلور یا حیصبا) یا سنگ چخماغ به گل سفید تحلیل شده یا به گل ویژهٔ سبز فام (غضاری) ترکیب شیمیایی مخلوط را مناسب سازند. ابتدا شکر سنگ و سنگ چخماخ را با میلهٔ آهنی به نام ستام (مطرقه یا حدید) شکسته و سپس در هاونی از سنگ بازالت به نام میدق (میدقه، صلایه، صلایت) می‌کوبند یا به اصطلاح خودشان مدقوق (مدقق، محبا) می‌کنند، تا دانه دانه (دقیق) و به ‌ریزی دانهٔ ارزن گردد. این دانه‌ها را سپس با آسیاب دستی می‌سایند (به اصطلاح صحق یا مصحوق و مطحون می‌کنند). ابتدا آن را خشکه ساب و سپس آب ساب می‌کنند.
آسیای دستی دارای یک سنگ‌زیر است که سوراخی در وسط آنست تا میل زیر در آن قرار گیرد. میل زیر در سنگ رویی فرو رفته است، و فاصلهٔ بین سنگ زیر و سنگ رویی با یک جفت گوه کنترل می‌شود. آسیای کوچک دسته‌ای دارد، این دسته چوبی است و در سوراخی که نزدیک لبهٔ سنگ رویی است فرو رفته است و با چوب دسته یا گوه نگهداری می‌شود، در صورتی که آسیاهای بزرگتر دارای دستهٔ بلندتری است به نام ناجی که در سوراخ سنگ رویی تعبیه شده و با گوه‌ای در سنگ رویی نگهداری می‌شود. خاک تحلیل شده و شکر سنگ یا اگر لازم باشد خاک تحلیل شده، شکر سنگ و سنگ چخماخ را کاملاً با هم مخلوط می‌کنند و پس از ته‌نشین شدن آب اضافی را خالی می‌کنند و ته نشست را در روی آجر می‌ریزند و در آفتاب می‌گذارند تا خشک شود.
وقتی که گل کشدار شد پیشکار یعنی شاگرد کوزه‌گر یک چونه گل برمی دارد و آن را با پا می‌مالد این عمل سرشتن، (گل ورز دادن با پا، پازدن) نامیده می‌شود در بعضی از جاها دیده شده که پس از این عمل آن را مجدداً با دست ورز می‌دهند (یعنی مشته می‌پیچند). ظاهراً خاک اینجور جاها احتیاج دارد که برای بار دوم ورز داده شود تا حالت کشدار خود را بدست آورد. وقتی گل ورز دادن کامل شد چونه را به قطعات کوچکی به نام مشت می‌بُرند این مشتها به اندازهٔ شیئی هستند که باید درست شود مگر اینکه کوزه‌گر بخواهد تمام چونه روی مرکز صفحهٔ چرخ قرار داده و تکه تکه از این چونه کنده اشیا خود را بسازد. برای این که این گل نمناک بماند با کیسه‌های نمدار آن را می‌پوشانند گل ورز داده شده که همان روز مصرف نشود در انبار گل گذاشته می‌شود برای به شکل در آوردن گل به چهره‌های گوناگون سه روش مختلف هنوز وجود دارد: یکی قالبگیری آزاد است که عموماً به شکل فتیله‌سازی است دومی کوزه‌گری با چرخ است و سومی با قالب درست کردن. روش سوم امروز فقط محدود به کاشیهای قالبی است.

گوزه‌گری به شکل فتیله‌سازی

فتیله‌سازی همینطور ادامه دارد تا اینکه شیئی ساخته شده به ارتفاعی که می‌خواهند برسد. پس از اینکه گل خشک شد بار دیگر با سنگ مهره آن را پرداخت می‌کنند یا احتمال دارد بار دیگر با ماله کوچکی پرداخت کنند.
محصولات کوزه‌گر دایره‌زن شامل انواع زیادی از ظروف (آلت انیاء) و وسایل ساختمانی است. معروفترین آنها تنور نان‌پزیست ولی ظرفهای دیگری هم هست که بعضی از آنها در حدود ۹۰ لیتر گنجایش دارد. که بسیاری از پیشه‌وران آن را برای کارهای مختلف از قبیل رنگ کردن الیاف، دباغی چرم به کار می‌برند و یا در خانه‌ها برای پختن شیره و ساختن پنیر از آن استفاده می‌کنند. دیگر از محصولات این دسته عبارتند از خمره‌های بزرگ آب (سبا) تنبوشه‌های کوچک و بزرگ (کلوک، یوله، موری شغال‌رو) ناودان، جام حمام، منقل گلی و چهارچوب کندوی عسل
به نام پنجه. کندوی عسل حلقه‌هایی هستند به قطر ۲۵ تا ۳۰ سانتیمتر و ارتفاع ۲۰ سانتیمتر که در یک طرف آنها دری برای ورود زنبور قرار دارد. داخل این حلقه‌ها را با شانهٔ آج می‌اندازند تا هنگامی که زنبوران مشغول ساختن شانه‌های عسل هستند به آنها کمک کند برای ساختن یک کندو معمولاً سه عدد از این حلقه‌ها را روی هم قرار می‌دهند و با صفحهٔ گِلی آن را می‌پوشانند. از جمله اشیاء دایره‌ای گوم چاه (لوله چاه آب، کول چاه آب) و تشت (چروک) انگورکوبی و لگن (جونو مستراح) جا کوزه گی و فراورده شگفت‌انگیزی دیگر به نام تاپو بچه است تاپو برای به راه انداختن بچه کمک خوبی است و عبارت از لولهٔ قیفی شکلی است که در حدود ۶۰ سانتیمتر بلندی دارد و ته ندارد بچه در توی آن می‌ایستد و نمی‌افتد.

M O B I N A · 23/2/22

کاهریز (قنات)های ایرانی از جایی که از خاک نرم و سست می‌گذرند با کَبَل یا کول (نایی، نار، گوم، ناو کهریز، دس) محکم می‌شود. در جاهایی که تقاضا کم است کوزه‌گر فتیله‌ساز از این کولها برای چاه‌کن (مقنی) می‌سازد در بخشهایی که قنوات زیاد دارد اینقدر کار برای کوزه‌گران هست که چیزی جز این کَوَلها نمی‌سازند، در آن صورت وی را کَبَل مال (کَوَل مال یا دُس‌ساز) می‌نامند. گاهی اوقات این کار را خود چاه کن (مُقَنی) یا کارگران او انجام می‌دهند. فتیلهٔ کَوَل را دور قالب بیضی شکل که از گل رس پخته شده و دو دسته در دو طرف آن دارد می‌پیچند.
این قالب پانزده تا بیست سانتیمتر بلندی دارد، کَوَلهای بزرگ ۱۱۵ و کولهای کوچک ۵۵ سانتیمتر قطر دارد. فتیله‌ساز فتیله را دور حلقه قالب گذاشته، با ماله آن را صاف و قالب را بلند می‌کند، و در نزدیک کَوَلی که ساخته است قرار می‌دهد و بدین ترتیب آماده می‌شود که کَوَل دوم را بسازد. کولساز متخصص با خاک رس و گاه یا خاک رس و پِهِن اسب کار می‌کنند. کَوَل مال در کنار دستگاه خود ایستاده و شاگرد او مشته‌ای (چونه) از این آمیخته روی تخته‌ای که پهنای آن به اندازهٔ ارتفاع قالب و درازای آن نصف محیط قالب است قرار می‌دهد. سپس این مخلوط را به ضخامت 75/3 سانتیمتر روی تخته پهن می‌کنند تخته را به قالببند می‌دهند تا آن را دور حلقه قالب بپیچد. وقتی که دور قالب پیچید سر آنها را به هم وصل می‌کند که به اصطلاح آن را سربندکردن می‌گویند و با دو دست قالب را بلند می‌کنند و کَوَل نو را روی زمین می‌گذارد تا خشک شود (تصویر ۲۲۶). پس از سه روز که از خشک شدن آنها گذشت ۲۴ساعت آن را می‌پزند. کوره‌های پخت کَوَل گنجایش پانصد تا هزار کَوَل را دارد و تلفات آن در حدود ۵ تا ۱۰ درصد است.

کوزه‌گری با چرخ

موارد استعمال دو روش قبلی بسیار محدود است و فقط برای سفالهای ناهموار به کار برده می‌شود در صورتی که محصولاتی که روی چرخ کوزه‌گری ساخته می‌شود هنر صنعتگر را به بهترین وجهی نشان می‌دهد.
چرخ کوزه‌گر ایرانی صفحه گردی است که با پا حرکت می‌کند و مانند چرخ کوزه‌گر انگلیسی نیست که به وسیله میلهٔ بازو حرکت کند. چرخ کوزه‌گر ایرانی به وسیلهٔ صفحهٔ رکابدار سنگینی به نام تَمَن (پاتخته، چرخ پا) که کوزه‌گر در جهت مخالف حرکت عقربه ساعت با پای خود می‌گرداند به حرکت در می‌آید. میل چرخ (چوب آمک) از چوب ساخته شده است در بالای آن یک سه شاخ (سه پنجه) که از فولاد ورزیده ساخته شده است قرار گرفته و میز کار چرخ به نام سرکار یا سر چرخ روی آن نصب شده است. در سر پایینی میله نیز یک میخ تیر (آهن تیر یا بالتک) نصب شده که در شمعک (زیر میخ) که از استخوان شانهٔ شتر ساخته شده است و در توی چوب فرو رفته می‌گردد.
تیر بزرگ افقی که زیر میز گرد چرخ قرار دارد قلفک (تخته شمعک) روی را حمل می‌کند. کوزه‌گر روی تخته چوبی به نام تختهٔ کَوَنگاه نشسته و وقتی که کار نمی‌کند پای خودش را روی پاگاه که بالای صفحه رکابدار است قرار می‌دهد. در خراسان قسمتهای زیرین چرخ یعنی صفحه رکابدار و شمعک اغلب زیر کف اطاق ساخته می‌شود و کوزه‌گر وقتی می‌خواهد کار خود را آغاز کند داخل گودال پیش کار می‌شود. برای گل کشیدن، کوزه‌گر چونه گل را روی مرکز چرخ قرار داده با لگدکردن توی گل را پوک می‌کند و با دستی محکم و استوار گل را بالا می‌آورد. این عمل را بالا گرفتن یا بالا قاب‌زه گرفتن می‌نامند.
گل را تا بلندی بازوان خود بالا می‌گیرد و سپس دیوارهٔ آن را نازک می‌کند و در همان زمان مرکز آن را بزرگ می‌کند تا تنهٔ کوزه ساخته شود و سپس گردن کوزه و سرانجام سر کوزه ساخته می‌شود. پایین کوزه را با ماله می‌تراشند و به آن شکل می‌دهند. با شانه قالبی دندانه‌داری که در برابر گل نرم نگهداشته می‌شود چند نقش یا خط درست می‌کنند یا اینکه روی آن کنده‌کاری می‌کنند و سرانجام در حالی که هنوز چرخ می‌گردد کوزه را با سیم (بندک) یا پیچ فولادی کوتاهی به نام سوزن از روی چرخ می‌بُرند. در ضمن گل کشیدن کوزه‌گر مرتباً دستهای خود را در بشقاب پرآبی به نام دستدان آب که نزدیک در روی نیمکت کار قرار گرفته تَر می‌کند.
هنگامی که کوزه‌گر کوزه دوم را می‌کشد شاگرد او کوزه‌ای را که ساخته شده به انبار ظرفدانی برده و در آن جا می‌گذارد تا نیم خشک شود، در آن موقع است که دستهٔ کوزه را روی آن می‌گذارند. دسته را از مشتی گل‌ِتر ساخته و با فشار مختصری به قسمت مرطوب و آجدار شده کوزه می‌چسبانند. ظروف دیگری که در کارگاه کوزه‌گر (قدحچی) تولید می‌شود عبارتست از هسین (قدح)، کوزه آب‌خوری (دول آبی)، کولوک، ظرف شیردوش و سر قلیان. چون سر قلیانها گلویی بلند و سوراخی تنگ دارند گل کشیدن آنها روی چوب قلیان‌سازی است، چوب قلیان‌سازی را داخل سوراخ چرخ می‌کنند و این کار را قبل از لگد زدن چرخ انجام می‌دهند.
با این وسیله تعداد زیادی از سر قلیانها یکی پس از دیگری گل‌کشی می‌شود. هسین گلدان، دوری، لیوان، کماجدان و مکبه (در کماجدان) نیز جزو کالاهایی است که کوزه‌گر آن را تولید می‌کند. یک نوع ظرف آبخوری که شبیه پرنده است و به نام کفتر آبخوری معروف است نیز جزو مصنوعات کوزه‌گر است. بسیاری از کارگاههای کوزه‌گری، مثل فتیله‌سازان تنبوشه درست می‌کنند. در کرانه‌های دریای خزر یکی از محصولات بزرگ کوزه‌گران، سفال پشت‌بام است. این سفالها روی چرخ کوزه‌گری به شکل لوله‌های باریک گل‌کشی می‌شوند. پس از اینکه آنها را از چرخ برداشتند با سیم آن را به دو نیم کرده و در انبار می‌گذارند تا خشک شود و برای پختن آماده گردد.
بیشتر کوزه‌های معمولی و کاسه‌ها وقتی که چرخ کوزه‌گری را ترک می‌کنند برای پخت آماده‌اند و کار دیگری ندارند جز اینکه به کوره برده شوند. ولی بعضی از کوزه‌ها و سفالها را قبل از پخت باید تراش داد تا زیباتر و مرغوبتر شوند. در ساختن ظروف دهن گشاد، کوزه‌گر چونه گل را روی صفحه چرخ می‌گذارد و آن را به اندازهٔ تقریبی داخل ظرف در می‌آورد بدین ترتیب قالب‌ِتراش درست می‌کند. ظرف را روی آن بر می‌گردانند و با کار تراش و رنده پایهٔ آن را به شکل مورد نیاز در می‌آورند. اسم این کوزه‌ها را از یکی از روستاهای البرز به نام فشندک گرفته‌ایم اما شکل آنها در تمام ایران یکیست.
کوزهٔ کوچکتر برای نگهداری آرد به کار برده می‌شود و آن را آرد دونی می‌نامند. کوزهٔ چاقتر و کمی بلندتر به اسم کلدونی نامیده می‌شود و برای بردن و حمل خواربار بسیار مناسب است. روغندونی کوزه‌ایست که پشت و روی آن لعاب دارد و برای نگهداشتن روغن به کار برده می‌شود. تولکا کوزه‌ای است که هم برای نگهداشتن روغن و هم برای ترشی به کار می‌رود و به همین دلیل باید لعاب داشته باشد، ولی اگر بخواهند فقط برای آب بردن از آن استفاده کنند مثل کوزه آب بدون لعاب است.
#هنریاب

خوش آمدید به رمان ۹۸ | بهترین انجمن رمان نویسی

روش سفالسازی و کوزه‌گری امروزی

M O B I N A

سرپرست بخش فرهنگ و ادب

رمان ۹۸ | بهترین انجمن رمان نویسی

رمان ۹۸ | دانلود رمان

M O B I N A

سرپرست بخش فرهنگ و ادب

رمان ۹۸ | بهترین انجمن رمان نویسی

رمان ۹۸ | دانلود رمان

درباره ما

لینک‌های پیشنهادی رمان ۹۸

آمار آنلاین

خوش آمدید به رمان ۹۸ | بهترین انجمن رمان نویسی

ما را در شبکه‌های اجتماعی دنبال کنید

روش سفالسازی و کوزه‌گری امروزی

M O B I N A

سرپرست بخش فرهنگ و ادب

رمان ۹۸ | بهترین انجمن رمان نویسی

رمان ۹۸ | دانلود رمان

M O B I N A

سرپرست بخش فرهنگ و ادب

رمان ۹۸ | بهترین انجمن رمان نویسی

رمان ۹۸ | دانلود رمان

ما را در شبکه‌های اجتماعی دنبال کنید

درباره ما

لینک‌های پیشنهادی رمان ۹۸

آمار آنلاین