وضعیت فعلی و ویژگی های سفال و سفال سازی در ایران

paria.m · 14/2/22

وضعیت فعلی و ویژگی های سفال و سفال سازی در ایران
در حال حاضر سفال و سرامیک‌سازی در ایران، وضعیت خوب و مناسبی را دارد. گو اینکه در پی افزایش میزان تولید و به مرور زمان، سفالینه‌های بومی و محلی، برخی از ویژگی‌های سنتی خود را از دست داده و در مواردی نیز به واسطهٔ استفاده از روغن جلا، واکس، رنگ و... به جای لعاب از کیفیت محصولات کاسته می‌شود.
طرز کار سفال‌سازان ایران و همچنین ابزار کار آنان - جز در برخی از کارگاه‌های بزرگ تولیدی و کارخانجات - کم و بیش همانند است. صنعتگران محلی که غالبآ کار اصلی‌شان کشاورزی و سایر مشاغل روستایی است، در اوقات فراغت به تولید سفال می‌پردازند و معمولأ در فصل زمستان که وقت بیشتری دارند، خاک مصرفی سالانه خود را از معادن نزدیک استخراج می‌کنند - باید توجه داشت که خاک‌های معمولی ناخالصی‌هایی از قبیل ماسه، آهک و... دارد که برای ساختن سفال مناسب نیست - سپس خاک‌های استخراج شده را در محلی نزدیک کارگاه انبار می‌کنند.
کارگاه‌‌‌های سفال‌سازی همیشه در نزدیکی معادن خاک قابل استفاده در سفال‌سازی و سرامیک‌سازی به وجود می‌آید زیرا مقرون به صرفه نخواهد بود که خاک را از محل دوردستی به کارگاه بیاورند. ترکیبات خاک هر ناحیه‌ای کم‌و‌بیش با ناحیهٔ دیگر فرق دارد. مثلأ خاک لالجین همدان کمی شبیه به خاک علی‌آباد تهران است ولی با خاک شهرضا و یا خاک مشهد تفاوت زیادی دارد. خاک لواسان که دارای چسبندگی زیاد است به تنهایی نمی‌تواند مصرف شود و آن را برای اصلاح خاک‌هایی که چسبندگی کافی ندارد به کار می‌برند و خاک شمال به علت وجود ترکیبات آهن، قرمز‌رنگ است.
در ایران به طورکلی دو نوع خاک بیشتر مورد استفاده سفال‌سازان قرار می‌گیرد:
1. خاک‌ رس، که در همدان، تهران، گیلان، مازندران، اصفهان و به طورکلی در بیشتر نقاط ایران وجود دارد.
2. خاک سفید، که ترکیبی از کوارتز، سیلیس و کائولین است و در بعضی نقاط ایران مانند زنوز (در ۱۰۵ کیلومتری تبریز)، مند گناباد (در ۵ کیلومتری گناباد)، میبد (در۵۰ کیلومتری یزد)، استهبان فارس و شهرضا قابل تأمین است. ویژگی‌های تولیدات سفال و سرامیک مناطق مختلف ایران در اغلب شهرها و برخی از بخش‌‌ها و مناطق روستایی ایران، کارگاه‌‌‌های سفالگری وجود دارد که تعدادی از آن‌ها مختص تولید مصنوعاتی با جنبه مصرف محلی است، ولی در بعضی از مناطق دیگر سفال‌‌‌هایی ساخته می‌شود که به شهرهای دیگر نیز منتقل شده و در فروشگاه‌ها به عموم عرضه می‌شود. این سفالینه‌ها هر یک وجه مشخصه‌ای داشته و از یکدیگر متمایز است. این تمایز به علت ویژگی‌های خاص بومی و نقوش محلی هر ناحیه است که ذیلأ به پاره‌ای از این خصوصیات اشاره می‌شود:
الف) لالجین همدان: لالجین - در فاصله ۲۵ کیلومتری همدان -- به سبب برخورداری از خاک خوب به عنوان مهم‌ترین مرکز سفالگری ایران درآمده است و هم اکنون بیش از ۱0۰۰ کارگاه در لالجین به کار تولید محصولات سفالی می‌پردازند. محصولات لالجین بسیار متنوع و از حیث خاک و لعاب مرغوب‌تر از بسیاری از مراکز سفالگری ایران است.
فرآورده‌های تولیدی در لالجین عبارت است از: سرویس‌‌‌های کامل غذاخوری، پارچ و لیوان، پایه آباژور، گلدان‌های مختلف، مجسمه‌‌‌های سفالی، لانجین و اشیاء تزیینی. رنگ لعاب‌هایی که به صورت سنتی در لالجین همدان مرسوم بوده و هست اغلب لاجوردی، آبی سرمه‌ای، حنایی، زرد، سبز، فیروزه‌ای و قهوه‌ای است. سفال‌های لالجین همدان گاه به طریقهٔ رو‌رنگی نقاشی و گاه با نقوشی که به صورت مقعر روی سفال ایجاد می‌شود، منقوش می‌شود و هنگام لعاب دادن نقاط گودتر، از لعاب پر شده و در نتیجه به صورت خطوط پر رنگ‌تری جلوه می‌کند. گفتنی است در لالجین همدان انواع و اقسام گلدان‌های قالبی و لوازم بهداشتی نیز ساخته می‌شود. از دیگر مراکز مهم تولید محصولات سفالی در استان همدان باید از فرسفج تویسرکان نام برد.

paria.m · 14/2/22

ب) اصفهان و شهرضا: در شهرضا، سفالگران با دو نوع خاک کار می‌کنند. یکی خاک رس که متعلق به خود منطقه است و دیگر خاک سفید که از نقاط دیگر تأمین می‌شود. در شهرضا آثار متنوعی از قبیل کاسه و بشقاب، سرویس چای‌خوری، گلدان، زیر‌سیگاری، شعمدان، لیوان و... می‌سازند. سفال‌های این منطقه اغلب به صورت منقوش عرضه می‌شود و نقاشی‌های آن‌ها به چند شکل گوناگون است.
۱. ظروف آبی رنگ: که در آن‌ها نقوشی با رنگ سیاه به صورت خطوط و طرح‌‌‌هایی ظریف شامل گل، برگ و نگاره‌های ماهی، پرنده و حیوانات دیگر تمام سطح ظروف را می‌پوشاند. این آثار با خاک سفید ساخته می‌شود و چون این خاک اغلب ناخالص است، پس از پخت اول، تمام سطوح خارجی و در صورت لزوم سطوح داخلی و خارجی محصول را با لایه‌ای از خاک سفید خالص‌ترکه به صورت دوغاب در می‌آورند، می‌پوشانند سپس با اکسید منگنز که رنگ سیاه ایجاد می‌کند، آن‌ها را نقاشی می‌کنند. بعد سطح محصول را با لعاب آبی شفاف که نقوش از زیر آن دیده می‌شود، پوشانده و سفال را مجدداً می‌پزند.
2. سفال هفت رنگ: این نوع سفال نیز با خاک سفید ساخته می‌شود و پس از اندودن سطح طرف با لایه‌ای از دوغاب خاک سفید خالص‌تر، ابتدا نقوش مختلف گل و برگ را با خطوط ظریف سیاه ترسیم کرده، سپس داخل نقوش را با لعاب‌‌‌های رنگین متنوع پر می‌کنند و بعد تمام سطح را با لعاب بی‌رنگ می‌پوشانند و محصول را مجددأ می‌پزند. این نوع سفال را به جهت تنوع رنگ‌های به کار رفته در آن، هفت رنگ می‌نامند. در بسیاری موارد نقاشان سفالگر اصفهانی، اشیاء ساخته شده در شهرضا را پس از پخت اول خریداری کرده و به اصفهان می‌آورند و در همان جا به طریق فوق نقاشی می‌کنند.
۳. نوع دیگر نقاشی روی سفال شهرضا، که بیشتر در اصفهان نقاشی می‌شود، شبیه سفال هفت رنگ است، با این تفاوت که روی سفال ساخته شده از خاک رس با لعاب‌‌‌های رنگین نقاشی می‌شود. در این نوع سفال فقط نقوش با لعاب است و زمینه بدون لعاب باقی می‌ماند. این نقوش اغلب از نقش‌‌‌های اسلیمی، ختایی، گل و برگ تشکیل می‌شود.
4. ایجاد نقش به وسیلهٔ کنده‌کاری روی سفال نیم‌خشک: در این روش وقتی که سفال نیم‌خشک و آماده تراش شده، ابتدا سطحی را که می‌خواهند منقوش کنند را با اکسید منگنز که با آب مخلوط شده است سیاه می‌کنند و سپس نقوش دلخواه را روی آن به صورت کنده‌کاری و مقعر در می‌آورند و پس از پخت اول سطح نقوش کنده شده را با لعاب‌‌‌های رنگین زینت داده، تمام سطح سفال را با لعاب بی‌رنگ پوشانده و می‌پزند. گفتنی است در شهر اصفهان انواع سرامیک وکاشی‌های هفت رنگ و معرق هم تولید می‌شود.
ج) نطنز: در نطنز با بهره‌گیری از خاک استون‌ور، سرامیک‌های زیبایی که منقوش به طرح‌های زیبا بوده و یا بر روی آن کنده‌کاری صورت گرفته است را تولید و عرضه می‌کنند. آثار تولیدی بیشتر شامل انواع گلدان در ابعاد و اندازه‌های مختلف است.
د) تبریز و زنوز: در زنوز، یک نوع خاک سفید (کائولین) مرغوب یافت می‌شود، سرامیک‌سازی در زنوز و تبریز با همین خاک و به یک شکل انجام می‌گیرد. در این مناطق سرویس‌های زیبای غذاخوری، گلدان، پایه آباژور، شمعدان، زیر‌سیگاری، سرویس چای‌خوری، قاب و قدح و مجسمه حیوانات ساخته می‌شود و سرامیک‌های تولیدی به دو صورت ساده و منقوش عرضه می‌شود.
۱. سرامیک‌های ساده که تقریباً همیشه به رنگ فیروزه‌ای بسیار خوش رنگی است که خاص این منطقه است. به علت نوع خاکی که در این محل مورد استفاده قرار می‌گیرد، می‌توان سرامیک را به صورت خام، لعاب داده و فقط یک بار با حرارت ۱۰۰۰ درجهٔ سانتی‌گراد پخت و یا به روش دیگری که در بعضی کارگاه‌ها رایج است عمل کرد، که در آن برای این‌که سرامیک محکم شود و در موقع لعاب‌کاری نشکند یک بار هم قبل از لعاب‌کاری سرامیک را با حرارت پایین‌تر یعنی حدود ۷۰۰ درجهٔ سانتی‌گراد می‌پزند و سپس آن را لعاب داده و مجددأ می‌پزند.
2. سرامیک‌های منقوش که با طرح‌های ساده‌ای روی زمینهٔ سفید سرامیک را تزیین داده و آن را با یک لعاب بی‌رنگ پوشانده، می‌پزند. در بسیاری موارد نیز برای تزیین ظروف، نقش‌‌‌های کوچک را به صورت مهرهای لاستیکی در آورده، مهر را به لعاب‌های رنگین آغشته کرده و روی اشیاء می‌زنند و سپس سطح ظرف را با لعاب بی‌رنگ پوشانیده و دوباره می‌پزند. از مراکز مهم سفال‌سازی در استان آذربایجان شرقی باید به کوزه‌کنان شبستر هم اشاره داشت.

paria.m · 14/2/22

ه) کلاگر محله جویبار قائم‌شهر در استان مازندران: خاک کلاگر محله جویبار، خاک رسی است و تقریباً همیشه سفال این منطقه دارای لعاب قهوه‌ای یکدست است اگرچه امروزه ظروف سفالین بسیار زیبایی به صورت بدون لعاب هم تولید و عرضه می‌شود.
و) کلپورگان سراوان در سیستان و بلوچستان: سفالگری در کلپورگان سراوان - واقع در۳۰ کیلومتری شهر سراوان - از پیشینه‌ای بسیار طولانی برخوردار بوده، حال و هوای سفالینه‌های پیش از تاریخ را دارد و کاری خاص خانم‌ها است و مردها فقط کارهای سنگین مثل آوردن خاک از تپهٔ مشکوته – تپه‌ای در حدود ۵ کیلومتری محل کارگاه‌ها که دارای خاک رس مرغوب است- و آماده کردن گل را انجام می‌دهند. طرز کار سفالگران این منطقه همان‌طور که ذکر شد بسیار ابتدایی و شبیه به طرز کار سفالگران پیش از تاریخ است. در این محل، استفاده از چرخ سفالگری پایی مرسوم نیست و کار ساختن سفال صرفاً با دست انجام می‌شود و ندرتاً از چرخ‌دستی نیز کمک می‌گیرند.
خاک این منطقه، خاک رس قرمز رنگ است. سفال‌های ساخته شده همیشه بدون لعاب عرضه می‌شود و شیوهٔ کار سفالگران به این صورت است که پس از شکل‌دادن اشیاء با سنگ آن‌ها را صیقل داده و پیه می‌مالند و روی ظروف را با نقوشی که از نقطه‌‌‌های سیاه رنگ تشکیل می‌شود، تزیین می‌کنند.
اشیاء این منطقه که بیشتر جنبه مصرف بومی و محلی دارد - ولی ضمناً در صورت عرضه در شهرها بسیار مورد توجه قرار می‌گیرد- به صورت کاسه، کوزه، پارچ، قوری، ظرف‌های پایه‌دار، دیزی و قنددان ساخته می‌شود، ولی به علت شباهت بسیاری که به ظروف ما قبل تاريخ دارد، در میان شهرنشینان و خارجیان نیز طرفداران فراوانی دارد.
ز) میبد یزد، مند گناباد، استهبان فارس: در مناطق فوق سفالگری با خاک سفید انجام می‌شود. و پس از پخت اولیه، سطح محصولات را با لایه‌ای از خاک سفید خالص‌تر که ترکیباتش در هر منطقه فرق می‌کند و به صورت دوغاب در می‌آید، می‌پوشانند و سپس با رنگ‌های متنوع آن را نقاشی می‌کنند و در نهایت، تمام سطح سرامیک را با لعاب شفاف بی‌رنگ، پوشانیده و می‌پزند.
گفتنی است نقوش مناطق فوق از یکدیگر متمایز بوده و هرکدام شکلی مخصوص به خود دارند. در میبد یزد که پس از لالجین همدان، بزرگترین مرکز سفال و سرامیک‌سازی ایران است، بیشتر انواع ظروف، کاسه و بشقاب در اندازه‌‌‌های مختلف، زیر‌سیگاری، شکلات‌خوری و طی سال‌‌‌های اخیر سرویس‌‌‌های غذاخوری و چای‌خوری ساخته می‌شود و نقوشی که روی سرامیک‌‌‌های میبد به چشم میخورد، یکی تصویر خورشید است که در واقع از خورشید درخشان مناطق حاشیه کویر الهام گرفته شده و به صورت زن نقاشی می‌شود که اصطلاحاً «خورشید خانم» نامیده می‌شود و دیگر تصویر گل‌های تزیینی و ماهی و پرنده است که به نظر می‌رسد، ماهی را به کنایه از آب، نقش می‌کنند که در این مناطق اهمیت حیاتی دارد.
به عبارت دیگر نقوش این سرامیک‌ها، بازتاب محیط زندگی، آرزوها و خواسته‌‌‌های پدیدآورندگان آن‌ها است. این نقوش که بیشتر با رنگ‌های آبی، سبز، زرد و خطوط ظریف سیاه نقاشی می‌شود، از اصالت و زیبایی خاصی برخوردار است. در میبد با بهره‌گیری از خاک رس نیز، اشیایی از قبیل خمره، کوزه و لانجین می‌سازند که صرفاً مصرف محلی دارد. ظروف مند گناباد که اکثراً - در نوع سنتی آن - به صورت قاب و قدح است دارای حاشیه‌هایی ساده در لبهٔ ظرف و نقوش ریز و کوچک پرنده و گل و برگ تزیینی در وسط است و در بسیاری مواد نیز تمام سطح داخلی و خارجی و یا هر دو را از نقوش پرنده و گل و برگ پر می‌کنند.
طی سال‌‌‌های اخیر تولید سرامیک به روش دوغابی در مند گناباد، رونق فراوانی یافته و تولید سرامیک‌های سنتی را به شدت تحت تأثیر قرار داده است. در استهبان فارس، کاسه و بشقاب، فنجان و نعلبکی، گلدان، شمعدان، زیر‌سیگاری و غیره می‌سازند و آن‌ها را اغلب با نقش گل رز تزیین می‌کنند. طی سال‌های اخیر سرامیک‌سازی در استهبان سیر نزولی را طی کرده و به شدت دچار رکود شده است.
ح) سیاهکل گیلان: سیاهکل دارای خاک رس قرمز رنگ است و سفال‌سازان این منطقه اشیاء تولیدی خود را پس از ساخت، در حالی‌که نیمه‌خشک - دونم - است به صورت نقش‌‌‌های مشبک تزیین می‌کنند. این اشیاء که همیشه بدون لعاب عرضه می‌شود شامل پایه آباژور، چراغ خواب، گلدان و شکلات‌خوری است.
ط) قم: در قم، اشیاء گوناگونی با خاک رس و با رنگ‌های مختلف تولید می‌شود. برخی از سفالینه‌های قم، بی شباهت به آثار لالجین و برخی دیگر بی شباهت به سفالینه‌های از نوع هفت رنگ شهرضا نیست. یکی از فرآورده‌های شهر قم، خرمهره است که خاص این منطقه بوده و در مناطق دیگر ساخته نمی‌شود.
ی) تهران: در تهران نیز با استفاده از خاک رس و نیز با بهره‌‌گیری از خاک سفید، ظروف و اشیاء گوناگونی می‌سازند که از حیث کیفیت ساخت و لعاب شباهت زیادی به سفال لالجین دارد. در تهران مجسمه‌‌‌های ماقبل تاریخ را نیز بازسازی می‌کنند که طرفداران فراوانی دارد.
قسمت زیادی از فعالیت سفالگران تهرانی، ساختن دستشویی و توالت است که به صورت قالبی ساخته می‌شود و پس از پخت اول با لعاب یک دست سفید و با رنگ‌های گوناگون پوشش داده می‌شود. در تهران، سفال‌سازان هنرمندی نیز در طی دو دهه اخیر آثار با ارزش و نفیسی را پدید آورده‌اند که در نمایشگاه‌های دوسالانه سفال و همچنین در گالری‌‌‌های متعدد شهر تهران به معرض نمایش و فروش در آمده است. این گروه از سفال‌سازان از تجربیات ارزنده و تحصیلات بالا و ذوق سرشاری برخوردارند و کار آنان صرفاً ساخت آثار بسیار با کیفیت هنری است.
ک) شهوار میناب: در این منطقه سفالگران با کمک چرخ‌‌‌های زمینی که با دست به حرکت در می‌آید، محصولاتی را که دارای جنبهٔ مصرفی کاملأ محلی است و عمدتاً شامل جهله (کوزهٔ آب‌خوری)، قلک، بستو، کشک‌ساب و نیز مجسمه‌‌‌های سفالی است، تولید می‌کنند.
ل) آستارا: در شهر آستارا و نیز بخش‌‌‌هایی از لنگرود - نظیر کاسه‌گر‌محله - سفالگران با استفاده از نوعی خاک رس قرمز و به کمک قالب‌های مخصوص، نوعی محصول سفالی تولید می‌کنند که با توجه به رطوبت و پر باران بودن مناطق شمالی کشورمان، به عنوان پوشش سقف مورد استفاده قرار می‌گیرد.
م) چالوس: در چالوس، تولید سفال سقف‌ و نیز تولید محصولات سفالی با بهره‌گیری از خاک رس قرمز رنگ و بدون لعاب مرسوم و متداول است.
ن) شاهرود و کرج: هنرمندان با تجربه و با ذوق و متخصص در تولید سرامیک و نقاشی، در شهرهای مذکور و طی دو دههٔ اخیر، کارگاه‌های جدیدی را احداث کرده‌اند، که کار آن‌ها تولید آثار با ارزش سرامیک به صورت دستی و دوغابی است که با نقاشی‌های زیبا توأم می‌شود. در سایر مناطق ایران نیز سفالگری و سرامیک‌سازی و ساخت انواعی از کاشی، مرسوم و متداول است.
پایان
منبع:هنریاب

خوش آمدید به رمان ۹۸ | بهترین انجمن رمان نویسی

وضعیت فعلی و ویژگی های سفال و سفال سازی در ایران

paria.m

کاربر نیمه فعال

رمان ۹۸ | بهترین انجمن رمان نویسی

رمان ۹۸ | دانلود رمان

paria.m

کاربر نیمه فعال

رمان ۹۸ | بهترین انجمن رمان نویسی

رمان ۹۸ | دانلود رمان

paria.m

کاربر نیمه فعال

رمان ۹۸ | بهترین انجمن رمان نویسی

رمان ۹۸ | دانلود رمان

درباره ما

لینک‌های پیشنهادی رمان ۹۸

آمار آنلاین

خوش آمدید به رمان ۹۸ | بهترین انجمن رمان نویسی

ما را در شبکه‌های اجتماعی دنبال کنید

کاربر نیمه فعال

کاربر نیمه فعال

کاربر نیمه فعال

ما را در شبکه‌های اجتماعی دنبال کنید

درباره ما

لینک‌های پیشنهادی رمان ۹۸

آمار آنلاین