تاریخ اختراع خطوط باستانی

M O B I N A · 12/2/22

تاریخ اختراع خطوط باستانی
در اساطیر و متون باستانی ایران در روایات زرتشتی پهلوی آمده است که ایرانیان قدیم خط و طریقه نگارش را می دانستند و اختراع خط را به تهمورث زیناوند منسوب نموده اند که چون طهمورث پیشدادی در جنگ بر اهریمن پیروز شد و دیوها مغلوب و اسیر پادشاه ایران گردید، از او خواستند آنها را نکشد و گفتند اگر ما را از بند رهایی بخشی در عوض تو را هنری یاد خواهیم داد که تا این زمان نشناخته باشی:هفت گونه خط که دیوها به کسی یاد نمی دادند از طرف دیوان به ایشان آموخته شد و در اسناد سریانی نیز آمده است که زرتشت کتاب اوستا را به هفت زبان: سریانی و فارسی و آرامی و سکستانی و مروزی و یونانی و عبری نوشته است حکیم بزرگ ابوالقاسم فردوسی در شاهنامه داستان آموزش خط را از روی همین روایات چنین نقل کرده :

چو طهمورث آگه شد از کارشان	برآشفت و بشکست بازارشان
کشیدندشان خسته و بسته زار	به جان خواستند آگهی زینهار
که ما را مکش تا یکی نو هنر	بیاموزی از ماکت آید ببر
کی نامور دادشان زینهار	بدان تا نهانی کنند آشکار
چو آزادشان شد سر از بند اوی	بجستند ناچار پیوند اوی
نبشتن به خسرو بیاموختند	دلش را به دانش برافروختند
نبشتن یکی نه که نزدیک سی	چه رومی چه تازی و چه پارسی
چه سغدی چه چینی و چه پهلوی	نگاریدن آن کجا بشنوی

عده ای از محققین بیگانه می‌گویند که مقصود از این دیوها که حكايت آن در بالا نقل گردید ، اسرای آرامی Arameans بوده اند، زیرا ایرانیان قدیم عموم بیگانگان را (ديو) می خوانده اند و معلوم می شود که اسیران و مزدوران آرمی که قومی تاجر پیشه و سیاح بوده اند از خط های سایر اقوام نیز با اطلاع بوده اند و الفبای اوستائی و بعد از آن خط پهلوی را به ایران آورده اند و این هر دو خط از ریشه آرامی اقتباس شده است.

لیکن با یادآور شدن نکات ذیل در این باره می توان نظر دیگری را پذیرفت. اینک توجه خوانندگان محترم را به آن معطوف میدارم:

۱. بنا به نوشته ابن الندیم در کتابخانه ای در سارویه جی پیدا شده نوشته ای یافتند که بنیاد کتابخانه را به تهمورث زیناوند (دیوبند) اسیر کننده دیو منسوب می داشت.

2. باید بدانیم که بزرگان تپورستان ( مازندران) خود را دیو (بزرگ ) می خواندند و به گفته حکیم فردوسی مازندران جایگاه ديوان و مقر فرمانروايي ديو سپید بوده است .

3. قرابت واژه (دی پی) باتی پور که به معنی نوشته در سنگ نبشته های داریوش آمده است.

4. نزدیکی واژه (دی پی) باتی پورستان.

۵. کشف مهره های استوانه ای منقوش به خطوط ابتدائی و علائمی میخی شکل در مارلیک - و (تپورستان).

- از جمیع نکاتی که یاد کردیم این ظن قوت می گیرد که پیدایش خط میخی در مازندران بوده و به مرور روزگار راه تکامل و توسعه را پیموده است. بنا علی هذا بدیهی است که واضعین آن هم ایرانی و از نژاد آریائی بوده اند نه آرامی. باید دانست که ایران ما در اثر احتیاجات خود و دارا بودن موقعیتی خاص از جمله کشورهای معدودی بود که در دنیای آن روزگاران در ایجاد خط مؤثر و سهیم بود. بنا به قول یک عده دیگر از مورخین عرب و ایرانی ، چهل و یک قرن پیش از میلاد مسیح (6100 سال قبل) ایرانیان خطی داشته اند که کتابت و خواندن آن مشکل بوده است.

نام مخترع این خط یوذاسف ذکر شده. و هیجده قرن پیش از میلاد پیغمبر ایرانی زرتشت سپتیمان خط شگفت آوری اختراع کرد که موجب نشر معارف علم و مذهب گردید. حمزه اصفهانی در کتاب، التنبیه علی حدوث التصحیف می نویسد: کتابت فارسی متنوع است و دارای هفت فن می باشد که محمد موبد معروف به ابو جعفر متوکلی (۲۵۰ هجری) ذکر کرده است به گمان او فارسیان در هنگام پادشاهی خود با هفت کتابت اراده گوناگون خود را تعبیر می کردند و نام های آنها این است: آدم دفیره – کشته دبیره- نیم کشته دبيره - فرورده دفیره – راز دفيره - ديــن دفیره - وسف دفيره .

به جز اینها نیز انواع دیگری از کتابت باستان رواج داشته مثلا : گنج همار دفیره، که مخصوص ضبط وقایع مربوط به گنج خزاین بوده و یا: آتشان هماردفیره، که با آن حسابهای آتش را نگاه می داشته اند. بدین توضیح که دفیره به معنای دبیری و نوشتن ضبط شده است. البته هرکدام از این کتابت ها یعنی (دفیره ها) برای نگاشتن مسائل به خصوص به کار : می رفته است که شرحش را اینک از قول ابن الندیم می آوریم: دانشمندان بزرگ ابن الندیم در کتاب معروف ( الفهرست ) به نقل از روزبه ( ابن مقفع ) در قسمتی که از خطوط قدیم ایران یاد می کند خطوط هفت گانه رایج قبل از اسلام را بدین گونه نام می برد:

۱. دین دفتریه ( دین دبیریه به معنی خط دینی) که اوستا را با آن می نوشتند.

۲. ویش دبیریه (۳۶۵ حرف) که با آن اصوات و آهنگ ها و اشارات و علائم قیافه و تعبیر خواب را ثبت می کرده اند.

۳. گستج (دارای ۲۸ حرف) که با آن عهدنامه ها و اقطاعات و نام ها و رموز را بر انگشتری ها و بر سکه ها می نوشته اند .

4. نیمه گستج (۲۸ حرف) که مأخوذ از خط گشتگ بوده و طب و فلسفه را با آن می نوشته اند .

۵. شاه دبیره (دارای ۳۳ حرف) که اختصاص به پادشاهان و خاندان سلطنتی داشته است .

۶. راز مهریه (دارای ۲۴ حرف) که پادشاهان نامه هائی را که برای شاهان ملل دیگر می نوشته اند با این خط بوده است.

۷. راسی مهریه (دارای ۲۴حرف ) این خط منقوط بوده و در بیان مطالب منطقی و فلسفی به کار می رفته.

این هفت نوع خط از اقسام خط اوستائی بود، به علاوه خط های دیگری هم مرسوم بوده که بدین شرح است :

۱. هزوارش . که خطی هجائی بوده در مأخذی دیده ام که آن را یکی از اقسام خط پهلوی ساسانی که قسم دیگر آن را پازند می گفتند خوانده اند. با این تفاوت که خط پازند همانطور که می نوشتند می خواندند اما خط هزوارش آن طور که می نوشتند. نمی خواندند مانند آن که مالکان را(مالکا) می نوشتند و شاه شاهان می خواندند .

2. فیرآموز (پیر آموز) نیز خوانده شده و بنا بر نوشته ابن النديم ایرانیان این خط را استخراج نموده و مصاحف و قرآن را بدان می نوشتند بطوریکه در فرهنگ لغات ضبط شده کلمه فیرآموز (پیرآموز) به معنی سهل و آسان آمده است.

3. خط مانی( مانوی) مانی که خود از مخترعین خط خوانده می شود مخترع خطی است که به نام خود او معروفیت یافته و پس از آن استرنجلو نامیده شده و خطی است منقوط و دارای حرف های مصوت که برای ثبت کتاب های مانویان به وجود آمده و به کار برده شده است و منظور مانی از اختراع این خط آن بوده که آموختن او سهل و ساده تر از سایر خطوط باشد. تا پیروانش زودتر خواندن و نوشتن آموخته و به مرام و مذهب او سریعتر آشنایی پیدا کنند و به نقل از صاحب کتاب الفهرست که می نویسد: (خط منانی (مانی ) از فارسی و سوریائی( سریانی) استخراج شده و مخترع آن مانی است). ولی محققین نظر می دهند که خط مانی و پیرآموز هر دو مأخوذ از رأسی سهریه می باشد بعضی نیز گفته اند که خط مانی از خط آرامی متولد شده و آنچه مسلم است حروفش از خط عربی بیشتر بوده است.

4. خط سغدی- این خط از آرامی اقتباس و حادث شده. جز اینها خط پارتی یا پهلوی اشکانی و پهلوی ساسانی نیز می باشند که در سطور آینده و در جای خود درباره آنها گفتگو خواهیم کرد. در ایران قبل از اسلام خط سریانی و خط میخی برای پارسی باستان و خط آرامی و یونانی و عبری در میان مردم یهود ایران رواج داشته است. روی این نظر ممکن است گفته شود که برای زبان سکستانی (سیستانی) و مروزی (زبان مردم مرو ) هم چنین خطی به کار می برده اند.
#هنر_یاب