من لایحضره الفقیه (کتاب)

کوثر پورخضر · 6/12/21

کتابُ مَن لایَحْضُرُهُ الفَقیهُ، ( به معنای کتاب کسی که فقیه در نزدش حاضر نیست) دومین کتاب از کتب اربعه امامیه؛ اثر شیخ صدوق (د ۳۸۱ ق). این کتاب که مجموعه‌ای در حدیث است، در پاسخ به درخواست یکی از شیعیان در بلخ و با هدف گردآوری احادیث صحیح و موثق تألیف شده است تا پاسخگوی نیازهای شرعی کسانی باشد که به فقیه دسترسی ندارند.
کتاب من لایحضره الفقیه، بزرگ‌ترین و مهم‌ترین اثر شیخ صدوق به شمار می‌رود. سبک نگارش آن، سبک رایج در قرون اولیه اسلامی است که فقهای شیعه فقط به روایت و نقل سخنان ائمه(ع) اکتفا می‌کردند. در این کتاب حدود ۶۰۰۰ حدیث گردآوری شده و بر خلاف کتاب کافی، فقط مشتمل بر روایات فقهی است.
من لایحضر مورد توجه فقهای شیعه بوده و ایشان شرح‌های متعددی بر این کتاب نوشته‌اند. مشهورترین شرح آن،کتاب روضة المتقین نوشته مجلسی اول است.
شیخ صدوق احادیث کتاب من لایحضره الفقیه را از کتب عالمان پیشین هم‌چون حریز بن عبدالله سجستانی و شیخ اجل حلبی و علی بن مهزیار اهوازی و احمد بن محمد بن عیسی و ابن ابی عمیر و برقی و حسین بن سعید اهوازی، استخراج و جمع‌آوری نموده است.
درباره مؤلف
نوشتار اصلی: شیخ صدوق
محمد بن علی بن حسین بن موسی بن بابویه قمی مشهور به شیخ صدوق، (۳۰۵ ـ۳۸۱ق.) از علمای نامی شیعه در قرن چهارم قمری است، او را بزرگ‌ترین محدّث و فقیه مکتب حدیثی قم به شمار آورده‌ و حدود ۳۰۰ اثر علمی به او نسبت داده‌اند که بسیاری از آنها امروزه در دسترس نیست. علاوه بر کتاب من لایحضره الفقیه، معانی الاخبار، عیون الاخبار، الخصال، علل الشرائع و صفات الشیعة از آثار مهم او به شمار می‌آیند.
محتوا

آب‌ها و طهارت و نجاست آن
واجبات نماز و مقدمات آن؛ مانند وضو، غسل و تیمم
احکام اموات
احکام نماز
احکام قضاوت
مکاسب
احکام ازدواج
احکام ارث و....

انگیزه و هدف
هدف شیخ صدوق از تالیف کتاب من لایحضره الفقیه، گردآوری احادیث صحیح و مورد اعتماد بوده است.[۳] [یادداشت ۱]
شیخ صدوق این کتاب را در سال ۳۶۸ق در سفر خود به خراسان در بلخ نوشته است. صدوق در بلخ از افراد متعددی مانند حسین بن محمد اشنانی و محمد بن سعید سمرقندی حدیث شنیده است.[۴] سپس در منطقه ایلاق، با ابوعبدالله محمد بن حسن، معروف به سید نعمة آشنا گردید.[۵] سید نعمة با اشاره به کتاب محمد بن زکریا رازی با نام من لایحضره الطبیب ، از شیخ صدوق درخواست کرد که کتابی در موضوعات مختلف فقهی بنویسد و نام آن را من لایحضره الفقیه بگذارد تا در وقت نیاز به آن مراجعه شود.[۶] و مورد استفاده کسانی قرار گیرد که به علما و فقهای بزرگ دسترسی ندارند و با مراجعه به آن بتوانند به احکام شرعی و وظایف خود آگاه گردند.[۷]
جایگاه کتاب
کتاب من لایحضره الفقیه، مشهورترین اثر شیخ صدوق به شمار می‌رود و به گفته علما و دانشمندان، از کتب اربعه معتبر شیعه محسوب می‌شود که تاکنون مرجع و محل استفادۀ مجتهدان، فقها و مردم بوده است. ده‌ها نفر از علما و فقهای شیعه آن را شرح و بر آن حاشیه زده و ترجمه‌هایی به فارسی از آن به دست داده‌اند.
سبک نگارش کتاب
شیخ صدوق این کتاب را به عنوان یک کتاب فقهی نوشته است تا در مسائل شرعی بدان عمل کنند، ولی سبک نگارش آن، سبک رایج در قرون اولیه اسلامی است که فقهای شیعه فقط به روایت و نقل سخنان ائمه(ع) اکتفا می‌کردند و به خود اجازه گفتن سخنی در برابر یا در کنار سخنان ائمه معصوم نمی‌دادند؛ چراکه آنان را مرتبط با مرکز وحی و معدن حکمت می‌دانستند.

منبع: ویکی شیعه