تفسیر قمی

کوثر پورخضر · 29/11/21

تفسیر علی بن ابراهیم قمی مشهور به تفسیر قمی از تفاسیر کهن شیعی، اثر علی بن ابراهیم قمی (متوفای ۳۰۷ق) فقیه و محدث نامی شیعه، معاصر امام هادی(ع) و امام عسکری(ع) و از مشایخ و اساتید کلینی است. تفسیر وی از مصادر تفسیری شیعه و در زمره تفاسیر روایی است. برخی از محققان، انتساب این کتاب به علی بن ابراهیم را نپذیرفته‌اند.

سبک نگارش و ویژگی‌های تفسیر قمی[ویرایش]

روش کلی مؤلف، نقل احادیث تفسیری از ائمه معصومین است. مؤلف در مقدمه‌ای که بر تفسیر نوشته، مبنا و سبک تفسیری خود را بازگو می‌کند.

برخی‌از ویژگی‌های این تفسیر عبارت‌اند از:

گرایش علی ابن ابراهیم در این تفسیر، روایی است. این گرایش حدیثی باعث شده است که مؤلف، با استناد به روایات، به‌آسانی از ظاهر آیات دست کشیده است.[نیازمند منبع]
کتاب از تفاسیر تأویلی به شمار می‌آید و تاویل در آن بسیار است؛[۱] از این رو بسیاری از آیات به فضائل اهل بیت(ع) یا رذائل دشمنانشان تفسیر شده که معنای باطنی آیات به شمار می‌آیند.
پرداختن به شرح واژگان، اسباب نزول، قصص قرآنی، ذکر غزوات و آیات الاحکام به صورت محدود.
اشاره به مباحث اعتقادی و ردّ فرقه‌های باطل. وی از آیات قرآن برای رد مذاهب مختلف غیراسلامی مانند بت‌پرستان و زنادقه و دهریه[۲] و برخی از فرق اسلامی مانند معتزله، قدَریه -که به نظر وی همان مُجبِره‌اند- و نیز دیدگاه‌های نادرست دیگر استفاده می‌کند.[۳]
مطرح‌کردن مباحث علوم قرآنی مانند نسخ، حروف مقطعه، محکم و متشابه و توقیفی‌ نبودن آیات.
دفاع از مکتب امامت و ولایت، ذکر فضائل اهل بیت(ع) و مثالب دشمنان در ذیل آیات.
آغاز تفسیر از سوره قرآن و پایان آن با آخرین سوره.
روایت‌های علی بن ابراهیم عمده تفسیر را تشکیل می‌دهد که از پدر خویش، ابن ابی عمیر و مشایخ خود نقل کرده است. باقی روایت‌ها از ابوالجارود و احادیث متفرقه است.[۴]

انتساب و عدم انتساب به علی بن ابراهیم[ویرایش]

هرچند آرای برخی عالمان برجسته شیعه بر توثیق تفسیر آمده، اما در باب این که این کتاب منتسب به علی ابن ابراهیم هست یا نه، مباحث فراوانی در گرفته است. برخی شواهد نشان از آن دارد که تفسیر موردنظر، تفسیر علی بن ابراهیم نیست و تلفیقی از کتاب یادشده و دیگر روایت‌های تفسیری است.

موافقان انتساب[ویرایش]

نجاشی[۵] و شیخ طوسی[۶] این کتاب را منتسب دانسته و علی بن ابراهیم را دارای کتاب تفسیر معرفی کرده‌اند. برخی از قدما نظیر طوسی در تهذیب الاحکام[۷]، علامه حلی در سعد السعود[۸]، شیخ طبرسی در اعلام الوری[۹]، ابن شهر آشوب در المناقب[۱۰] از این کتاب نقل کرده‌اند و مأخذ بسیاری از منابع و متون پس از خود مانند کتب اربعه، مجمع البیان، تفسیر صافی، وسائل الشیعه، بحارالانوار و... بوده و اکثر بزرگان پیشین برآن اعتماد کرده‌اند.

مخالفان انتساب[ویرایش]

برخی از بزرگان شیعه در انتساب این کتاب به علی بن ابراهیم تشکیک کرده‌اند؛ از جمله آقا بزرگ تهرانی تمامی کتاب موجود را از آن علی بن ابراهیم نمی‌داند.[۱۱] محمد هادی معرفت[۱۲] و هاشم معروف الحسنی[۱۳] هم در تحلیل و بررسی این کتاب، انتساب این تفسیر به علی ابن ابراهیم را نمی‌پذیرند.

دلیل عمده آنان این است که تفسیر قمی مجموعه‌ای از روایات علی بن ابراهیم و روایات ابوالجارود بوده که مؤلف آن «ابوالفضل العباس ابن محمد» شاگرد علی بن ابراهیم است.

همچنین آورده‌اند که چون در مقدمه تفسیر، مباحث به گونه‌ای مطرح شده که گویا فرد دیگری از علی بن ابراهیم نقل قول می‌کند یا اینکه در مقدمه مباحثی مانند تحریف قرآن بحث می‌شود نمی‌توان انتساب به قمی را به یقین گفت. اینان معتقدند مقدمه تفسیر قمی از تفسیر نعمانی است.[۱۴]

نکته دیگر آنکه در سند روایت از ابراهیم بن هاشم پدر علی بن ابراهیم و برخی معاصران او مانند محمد بن یحیی عطار قمی و سعد بن عبدالله اشعری قمی با واسطه نقل روایت شده که مشخص می‌کند تمامی تفسیر از علی بن ابراهیم نیست.[۱۵]

نسخه‌های خطی[ویرایش]

دو نسخه خطی از کتاب موجود است:
نسخه‌ای در کتابخانه آیت‌الله حکیم در نجف

نسخه‌ای در کتابخانه شیخ کاشف الغطاء.[۱۶]

وضعیت نشر[ویرایش]

تفسیر علی بن ابراهیم چندین بار به چاپ رسیده که اولین بار در سال ۱۳۱۳ق بوده است. سید طیب جزائری نیز آن را تصحیح کرده و در ۱۳۸۶ق در نجف به چاپ رسانده است. نسخه مصحَح وی در ۱۴۰۴ق و ۱۳۶۷ش در قم به چاپ رسیده است.

چاپ دیگر با تصحیح مؤسسه اعلمی بیروت در سال ۱۴۱۲ق انتشار یافته است.

منبع: ویکی شیعه