حیوانات استان سیستان و بلوچستان،خرس سیاه آسیایی

~ShaHRiyAr~ · 30/8/21

حیوانات و حیات وحش هر نقطه از کره زمین نشان دهنده حیات و زیبایی های آن منطقه هستند. هم اکنون در دنیا حدود ۸ گونه خرس شناسایی شده که از میان آنها دو گونه خرس قهوه ای و خرس سیاه آسیایی در ایران نیز زندگی می کنند. خرس سیاه آسیایی یکی از شاخص ترین گونه های خرس در آسیا و جنوب ایران است. این نوع خرس بنامهای دیگری مثل خرس ماه، تبتی و خرس سیاه هیمالیایی نیز شناخته میشود. تاکنون هفت زیر گونه برای خرس سیاه آسیایی تعیین شده است که زیر گونه «بلوچی» آن در ایران و پاکستان پراکندگی دارد. پراکنش این زیر گونه در بلوچستان جنوبی است. بطور کل پراکندگی این جانور علاوه بر بلوچستان پاکستان، بلوچستان ایران و حتی کوه‌ های استان کرمان و هرمزگان را در برمی ‌گیرد.

خرس سیاه آسیایی که در بلوچستان بنامهای «مم» و «حرس» شناخته شده، طرح هلالی شکل زیبایی روی سـ*ـینه خود دارد که در بدن تیره آنها به چشم می خورد. پوزه و اطراف بینی آنها نیز رنگ روشنی دارد. این حیوان یکی از آرام ‌ترین گونه ‌های حیات وحش است. مم بلوچی بسیار منزوی است و به هر طریقی که شده، از انسان دوری می ‌کند. این ویژگی خرس سیاه آسیایی درحالی است که بدلیل از دست دادن زیستگاه مناسب، از نظر تغذیه بشدت به انسان وابسته است. مهم‌ ترین منبع غذایی این‌ گونه خرماست که ۸۵ درصد رژیم غذایی آن را در برمی ‌گیرد. کرمان، سیستان ‌و بلوچستان و هرمزگان تنها زیستگاه‌ های باقیمانده خرس سیاه آسیایی در ایران هستند.

گونه های حیوانی بسیاری به خاطر ناآگاهی و اهمال کاری ما انسان ها در سال های گذشته از بین رفته است. خرس سیاه آسیایی نیز یکی از گونه های در معرض خطر در دنیا از جمله ایران است. مهمترین عامل از بین رفتن گونه‌ های حیوانی در معرض انقراض تخریب زیستگاه‌ های آنهاست که مستقیم و غیرمستقیم بر بقا یا نابودی این حیوانات تأثیر می‌ گذارد و باعث کوچ آنها از یک نقطه به نقطه دیگر می ‌شود. افزایش سلاح‌ های شکاری در دست مردم تهدیدی دیگر برای خرس سیاه آسیایی است.

این خرس را در ایران برای اولین بار جانورشناس روسی، به نام زارودنی، اوایل قرن بیستم در بلوچستان دید. پس از آن تا مدت ‌ها دیگر خبری از آن نبود تا جایی كه محققان فكر كردند نسل این گونه‌ زیبا در ایران منقرض شده، تا اینکه در ۱۳۵۲ دوباره در مناطق جنگلی جنوب كرمان خودی نشان داد و خط بطلان بر فرضیه‌ انقراض خود كشید. اما غیبت این خرس به همین جا ختم نمی ‌شود و بار دیگر نیز از دیده ‌ها ناپدید شده است.

غذای مورد علاقه‌ این خرس عسل، خرما و درختچه‌ای به نام «داز» است كه از خانواده‌ خرما و شبیه نخل زینتی است. خرس سیاه آسیایی، در مناطق گرمسیری، خواب زمستانی ندارد ولی در مناطق سردسیر در فصل زمستان به غارها و سوراخ درختان پناه می‌ برد و به خواب زمستانی می ‌رود.

لازم به ذکر است که تندیس «مم بلوچی» یا خرس سیاه آسیایی در روستای داروکان از توابع شهرستان نیکشهر که زیستگاه اصلی این گونه کمیاب و نادر جانوری در کشور است، ساخته و نصب می‌ شود.

ویژگیهای خرس سیاه آسیایی:
همان طور که از اسم خرس سیاه آسیایی مشخص است، رنگ این خرس سیاه بوده و گوش های کاملا گردی دارد. این نوع خرس با خرس سیاه آمریکایی تفاوت هایی دارد. بر روی سـ*ـینه خرس سیاه آسیایی علامتی سفید رنگ به شکل هفت یا V دیده می شود همچنین پوزه این حیوان نیز روشن تر از سایر قسمتهای بدنش است. این نوع خرس از جمله حیوانات منزوی و شبگرد است و به همین خاطر می توان علت رنگ سیاه این نوع خرس را فهمید. برخی دانشمندان، خرس سیاه آسیایی را نیای گونه های مختلف خرس های امروزی می داند.

بدن قوی و نیرومند، چشمان گرد و سر متوسط ظاهری معمولی به آنها میدهد. این حیوانات آرام، گوشهای گرد به سبک میکی ماوس دارند که برای جذب صداهای ضعیف خوب عمل میکنند. خرس سیاه موقع ایستادن روی پاها، گوشهایشان را سیخ میکنند و برای حفظ تعادلشان بازوهای خود را تاب میدهند. آنها در انواع جنگلهای انبوه، رشته کوهها، بوته زار های هموار و مراتع زندگی میکنند.

این نوع خرس گیاه خوار است اما از حیوانات و حشرات، مهره داران کوچک، نوزاد پستانداران و گاهی اوقات دام اهلی تغذیه می کند. خرس بلوچی عاشق خرما و کندوهای عسل و در کل میوه های شیرین بوده و در نتیجه شب هنگام به مزارع محلی رفته و آسیب می رساند. خرما ۸۵ درصد رژیم غذایی این حیوان را تشکیل می دهد و پس از آن درختان میوه در درجه دوم قرار دارد.

با آنکه خرس سیاه آسیایی از آرام ترین گونه های خرس در میان پستانداران است اما این گونه در مقابل انسان بسیار پرخاشگر است؛ در نتیجه بهتر است که هیچ گاه نزدیک این حیوان نشوید. برخلاف تصور عمومی که فکر می کنند همه خرس ها، خواب زمستانی دارند، این نوع خرس در زمستان نمی خوابد. ۲۵ سال عمر می کند. خرس سیاه آسیایی در بدو تولد بسیار اجتماعی بوده و در بازیها بسیار فعال است. با وجود این زمانیکه به بزرگسالی میرسد به زندگی انفرادی سوق پیدا میکنند. آنها یک دوره کوتاه مدت جفت یابی قبل از جفت گیری سپری میکنند. فصل جفتگیری او در اواخر تابستان است و پس از حدود هفت ماه در زمستان خرس مادر به کمینگاه خود رفته توله هایش را به دنیا می آورد. در هر زایمان یک الی سه توله خرس متولد میشود. این نوع خرس تنها پس از به دنیا آمدن توله هایش قابل رویت است. توله ها حدود دو سال همراه با مادر بوده و ماده ها در سن سه سالگی قادر به مادر شدن هستند.

قد این حیوان ۱۲۰ تا ۱۸۰ سانتی متر و وزن آن بین ۵۰ تا ۱۷۰ کیلوگرم است. وزن خرسهای ماده کمی کمتر از خرسهای نر است. اندازه آنها به عوامل خاص زیستگاه آنها از جمله تامین مواد غذایی، فصل و شرایط آب و هوایی بستگی دارد. خرس سیاه آسیایی از خرس قهوه‌ ای کوچک ‌تر است. ناخن‌ های بلند و تیز خرس سیاه برای بالا رفتن از درخت بسیار مناسب اند. خرس سیاه برای زندگی روی درخت سازگار شده و چنگال‌ های تیز دست و پا طوری قرار گرفته ‌اند که به بالارفتن او از درخت کمک می‌ کنند. روی درخت، شاخه ها را زیر خود قرار می دهند و از این رو، این نمایه های شبه "آشیانه" یکی از نشانه های مهم حضور آنها در هر منطقه است.

خرس سیاه آسیایی زندگی انفرادی دارد و از غارها، حفره‌ های به وجود آمده در اثر ریزش صخره‌ ها و شکاف زیر سنگ‌ ها به عنوان لانه استفاده می ‌کند. خرس سیاه آسیایی بسیار ماهرانه از درخت بالا می ‌رود. خرس سیاه همه چیز خوار است اما عمدتاً از مواد گیاهی تغذیه می ‌کند. اغلب از میوه‌ های درختان وحشی (پسته، زیتون، داز و کنار) و باغی (خرما) و سایر قسمت ‌های گیاهان مانند علف ‌ها و جوانه ‌ها تغذیه می ‌کند. همچنین از حشرات به خصوص زنبور‌ها، پستانداران کوچک و لاشه نیز تغذیه می ‌کند. نسبت به خرس قهوه ای تندخو تر و منزوی تر است و هنگام احساس خطر با وجود جثه کوچکترش نسبت به خرس قهوه ای، ترجیح می ‌دهد به جای فرار از خود دفاع و حتی حمله کند.

کشورمان ایران را می توان غربی ترین نقطه پراکندگی خرس سیاه آسیایی دانست. زیرگونه بلوچی خرس سیاه در معرض انقراض قرار دارد و تنها در بخشی از نواحی پاکستان و ایران دیده شده است. بخش هایی که یا توسط مردمان ملی گزارش شده یا اینکه توسط محیط بانان کشورمان دیده شده اند. خرس سیاه بلوچی در استان های کرمان، سیستان بلوچستان و هرمزگان دیده شده اما هنوز وضعیت و مکان مشخص شده ای برای زیستگاه کلی این جانور تعریف نشده است. در حقیقت اطلاعات ما درباره عادات و رفتار زیست شناسی این حیوان و زیستگاه ها به همراه پراکندگی آن بسیار اندک است.
یكی از عادات عجیب و فوق‌العاده‌ خرس آسیایی این است که زمانی كه در گوشه و لبه‌ پرتگاهی غافلگیر ‌شود، خود را لوله می ‌کند و صدها متر روی زمین می ‌غلتد و از منطقه دور می ‌شود. خرس سیاه مثل همه‌ خرس‌ ها می‌تواند از درخت بالا برود، اما هنگام پایین آمدن کار جالبی انجام می ‌دهد که تنها مختص خودش است. او می ‌تواند وارونه و رو به پایین (با سر) از درخت پایین بیاید.

این خرس که بشدت از انسان گریزان است در عین حال برای تنازع بقا نیز به انسان وابسته است. مهم ‌ترین منبع غذایی این‌ گونه خرماست، میوه‌ های باغی هم در درجه دوم قرار دارند. آنها خرما را در کرمان و بلوچستان و میوه را در باغ‌ های هرمزگان که میان این دو منطقه قرار گرفته و هم میوه و هم خرما دارد، بدست می آورند. با اینحال آنها بیشتر به امنیت اهمیت می‌ دهند تا غذا، برای همین دنبال نخلستان ‌ها و باغ‌ های دنج و خلوت می‌ گردند که فاصله زیادی از هم دارند. تخریب زیستگاههای طبیعی می تواند موجب تعارض این موجود به مزارع و باغ ها شود و جان خود را برای تهیه غذا از دست بدهد.

تهدیدات
برای خرس سیاه ۳ تهدید عمده وجود دارد که شامل تخریب زیستگاه، زنده‌ گیری (برای نمایش خیابانی و یا به عنوان حیوان خانگی) و کشتار مستقیم (برای استفاده دارویی از اعضای بدن یا به منظور محافظت از محصولات کشاورزی، دام‌ های اهلی و انسان صورت می گیرد) تشخیص داده شده، اما کاهش مساحت زیستگاه، بزرگترین نگرانی برای خرس سیاه در چین، ژاپن، هند، روسیه و ویتنام است. تعارض بین انسان و خرس سیاه از چین، هند، ایران، ژاپن، روسیه و تایوان گزارش شده است. یکی دیگر از تهدیدات این گونه زنده‌ گیری توله ‌ها برای قاچاق و فروش در سایر کشورها (به احتمال زیاد پاکستان) است.

بطور کل تعدی انسانها، چند پاره شدن زیستگاه، شکار غیر قانونی و بیرحمانه خرسهای بزرگ و توله ها به منظور استفاده از اعضای بدنشان برای تجارت غیر قانونی از مهمترین تهدیدات بشمار می رود. کشتن خرس ماه یا خرس سیاه آسیایی در برخی کشورها از جمله چین غیر قانونی است. بیشترین تاسف برای خرس ماه و همنوعانشان به این علت است که با نیت غیر انسانی برای بردگی بعنوان خرسهای کشاورز به اسارت برده میشوند. خوشبختانه این نوع خرس در جنوب کشور چین به وفور دیده شده و اقدامات مناسب تری نسبت به دیگر کشورها برای محافظت از این گونه به عمل آمده است.

همانطور که ذکر شد از میان هشت ‌گونه خرسی که در دنیا شناخته شده گونه قهوه ‌ای و سیاه در ایران زندگی می‌ کنند؛ خرس قهوه‌ ای مدام در درگیری با شکارچیان و کشاورزان و در تصادف با خودرو‌ها کشته می ‌شود و خرس سیاه که به پاکستان و جنوب شرقی ایران محدود شده و هم ‌اکنون در فهرست سرخ اتحادیه جهانی حفاظت (IUCN RED LIST) در ردیف در آستانه‌ انقراض (CR) قرار دارد و هیچ آمار مشخصی از تعداد اندک باقیمانده جمعیت این گونه در ایران در دست نیست. خطر انقراض این ‌گونه شاید بیشتر از یوزپلنگ باشد، هرچند هر دوی این گونه ‌ها از نظر ارزش در یک سطح قرار دارند.

تهدیدات انسانی برای خرس سیاه آسیایی
خشکسالی زیستگاه‌ های جنگلی خرس سیاه را از بین برده است از سوی دیگر زمین ‌های کشاورزی و بویژه باغ ‌ها نیز در قلمرو زیست محیطی این نوع خرس گسترده شده و بسیاری از درختان جنگلی برای مصرف به عنوان سوخت قطع شده و دام‌ ها به زیستگاه ‌های خرس هجوم می‌ برند. از آن سو خرس‌ های سیاه برای سیر کردن خود کندوهای عسل را تخریب می ‌کنند، به باغ‌ ها خسارت می ‌زنند، به دام ها و در بعضی موارد به انسان حمله می‌ کنند. همه اینها باعث شده خیلی از مردم بومی از «مم بلوچی» کینه به دل بگیرند و زنده بودنش را نخواهند. مقصر کیست؟ چه کسی باید مراقب شرایط و اوضاع باشد؟ خرس یا انسان؟ اگر تعارضی با این حیوان اتفاق می ‌افتد، از طرف انسان است. انسانی که زیستگاه این ‌گونه را تنگ کرده و منابع غذایی آن را از بین برده است. با بی تدبیری و عدم مدیریت درست تقابل مردم محلی و خرس سیاه هر روز بیشتر می شود.