معرفی کتاب سنگی بر گوری | جلال ال احمد

Mahora · 20/1/21

موضوع اصلی کتاب سترونی آل‌احمد و بی‌فرزندی او و سیمین دانشور است. پژوهشگران آثار آل‌احمد تفسیرهای گوناگونی از این معنی کرده‌اند. بعضی آن را بیان مسئله‌ای شخصی و اجتماعیِ یک روشنفکر دانسته‌اند و بعضی آن را کنایی و استعاری شمرده‌اند و عقیم‌بودن را گاه کنایه از بی‌سرانجامی و بی‌حاصلی کارِ فکری آل‌احمد از جمله در کتاب‌هایی چون غرب‌زدگی و در خدمت و خیـ*ـانت روشنفکران دانسته‌اند و گاه شکست کل پروژهٔ «فکر ایرانی» و روشنفکری از جنبش مشروطه ایران به بعد.
گونه ادبی سنگی بر گوری نیز محل بحث بوده‌است. کسانی آن را رمان یا داستان بلند دانسته‌اند و وجود برخی عناصر داستانی مانند پی‌رنگ و گره‌افکنی و گره‌گشایی و نیز وجود ماجرا، توصیف، ایهام و گفت‌وگو را گواه آورده و نتیجه گرفته‌اند این کتاب تنها یک شرح حال یا زندگی‌نامه خودنوشت نیست. در مقابل، گروهی به‌ دلایلی چون یکی بودن «من» درون کتاب با خود آل‌احمد آن را فاقد ویژگی‌های خیالی مصطلح و مرسوم آثار ادبی دانسته‌ و استفاده از عوامل سازندهٔ داستان در آن را «چاشنی» متن در نظر گرفته‌اند. از دیگر ویژگی‌های سنگی بر گوری می‌توان به اعتراف‌گونه بودن و وجود تقابل میان زن و مرد اشاره کرد.
سبک نثر آل‌احمد در سنگی بر گوری موجز و تلگرافی توصیف شده که در آن جمله‌ها کوتاهند و اطلاعات فشرده شده‌است. این زبان همانندی‌هایی با نثر دوران قاجار دارد و در آن از زبان عامّه مردم استفاده شده‌است. آل‌احمد برای نشان دادن بحرانی که از آن سخن می‌گوید و رهنمون‌شدن خواننده به نقطه مورد نظرش نثرش را آشفته کرده و به نوعی هذیان‌نویسی روی آورده است. این کتاب اوج نثرنویسی آل‌احمد و از حسّی‌ترین آثار ادبیات معاصر فارسی دانسته شده‌است.

ویژگی ها:
وجود برخی ویژگی‌های داستانی در سنگی بر گوری آن را از یک زندگی‌نامه خودنوشت صرف متمایز کرده‌است؛ در کتاب آل‌احمد ماجراهای متعددی ذکر شده‌اند که نویسنده به صورتی گذرا از آنها عبور کرده‌است؛ ماجراهایی مانند تمکین نکردن پدر نویسنده از قواعد جدید دولتی حاکم بر دفترخانه‌ها و محضرها، خودسوزی خواهرِ همسر نویسنده و زلزله بوئین‌زهرا در سال ۱۳۴۱ از این جمله‌اند. این گذر سریع ویژگی سبکی آل‌احمد است و برای خواننده ایجاد ابهام یا نیاز به دانستن بیشتر نمی‌کند و درمی‌یابد ذکر این ماجراها تنها شاهدی است بر ماجرای اصلی. تلاش نویسنده برای مستند بودن کتاب و دوری از قصه‌گویی، در این پرداخت شتابان به ماجراها نیز نمایان شده و محتوا را با سبک مورد نظر نویسنده، هماهنگ کرده‌است. علاوه بر ماجراها، صحنه‌های اغلب کوتاه پرشماری نیز در سنگی بر گوری وجود دارند که نویسنده آنها را به طور دقیق و با جزئیات توصیف کرده است. از میان این صحنه‌ها می‌توان به صحنه همراهی نویسنده با همسرش هنگام معاینه او به دست یک پزشک مرد اشاره کرد. استفاده نویسنده از گفتگوهای پرشمار که گاه گفت‌وشنودهای درونی‌اند و گاه نقل‌قولی برای نشان دادن نگاه دیگران به او و وضعیتش و توصیف‌های پرشمار کتاب از دیگر عناصر داستانی کتاب به‌شمار می‌آیند و با هدف القای یک کلیت در کتاب گنجانده شده‌اند.

Mahora · 20/1/21

بخشی از متن کتاب
«همین‌جوریها بود که دو سالی را به این فکر کرده بودیم که بچه‌ای را به فرزندی قبول کنیم. این در و آن در، و مشورت، و بچه‌های مختلف. از تخم آمریکایی گرفته تا نژاد بومی؛ و از مشهد گرفته تا شیراز. یتیم‌خانه‌ها و پرورشگاه‌ها و شیرخوارگاه‌ها و موارد خصوصی‌تر؛ و این همان زمانی بود که مهری ملکی رفته بود و از پرورشگاه مشهد بچه‌ای را به فرزندی برداشته بود پنج‌شش‌ماهه؛ و با شیرخشک و کهنه‌شویی شروع کرده بود. عین یک مادر؛ و چه دردسرها بخاطر سرخکش و مخملکش. تا بچه را بزرگ کرد و به هفت‌سالگی رساند. بچه رفت مدرسه و آنوقت خودش؟ … اصلاً مسخره است. ساعت هشت صبح بود که رفت زیر ماشین و ساعت ۹ زیر خاک. بهمین سادگی. کار او حتی به پیری هم نرسید؛ و چه زنی! نفس شخصیت.»
سنگی بر گوری
پی‌رنگ استوار است؛ بنابراین متنی داستانی است که بر یک خودزندگی‌نامه بنا شده‌است. علاوه بر این او معتقد است وجود ویژگی‌های دیگر داستانی از جمله ماجرا و صحنه، گفتگو، ایهام و معناهای پشت متن و توصیف در نوشته آل‌احمد نیز مؤید داستان بودن این متن هستند. به زعم او وجود گونه‌هایی چون داستان/مقاله در ادبیات پست‌مدرن نیز می‌تواند دلیل دیگری بر داستانی بودن این متن باشد. خود آل‌احمد نیز در زندگی‌نامه‌اش، مثلاً شرح احوالات، سنگی بر گوری را «قصه» خوانده‌ و به گفته بهناز علی‌پور، نقش تخیل را در روایت آن باز گذاشته است. محمد بهارلو نیز معتقد است سنگی بر گوری داستانی است «اتوبیوگرافیک» که از نظر صحنه و فضا در امتداد داستان‌های دیگرش چون «خواهرم و عنکبوت»، «جشن فرخنده» و «گلدسته‌ها و فلک» است و هسته آن در داستان «گنـ*ـاه» آل‌احمد شکل گرفته‌است. احمد غلامی از روزنامه شرق، سنگی بر گوری را از بهترین نمونه‌های رمان کوتاه در ادبیات فارسی دانسته که نویسنده آن را «به قصد مستندنگاری» نوشته اما در آن از واقعیت فراتر رفته‌است. حسن میرعابدینی نیز عقیده دارد این اثر رمان است. رضا براهنی معتقد است به‌رغم «اتوبیوگرافیک» بودن متن سنگی بر گوری، استفاده نویسنده از «ابزارها و مکانیسم‌های ادبی» آن را در «قلب تفکر بوطیقایی» قرار می‌دهد. به باور محمدرضا قربانی سنگی بر گوری اثری است نزدیک به داستان و رمان که در ساختار خود فاقد عناصر سازنده رمان و داستان چون شخصیت‌پردازی، حادثه داستانی، توصیف و فضاپردازی است چنان‌که آثار دیگری نیز در ادبیات داستانی جهان وجود دارند که چنینند.

سیمین دانشور سنگی بر گوری را یک حدیث نفس خوانده که از عوامل سازنده داستان در آن، تنها به عنوان «چاشنی» استفاده شده‌است. عبدالعلی دستغیب در «نقد آثار جلال آل‌احمد»، سنگی بر گوری را گزارش یا حسب حال دانسته و در مصاحبه‌ای با کتاب ماه ادبیات سنگی بر گوری را در کنار نفرین زمین رمان می‌نامد و معتقد است آل‌احمد بعد از نوشتن این‌ها و مدیر مدرسه، داستان‌نویس می‌شود. کلاوس پدرسن[ت] در کتاب «جهان‌بینی در ایران پیش از انقلاب» آن را مقاله خوانده و محمد صنعتی به دلیل یکی بودن راوی با من نویسنده آن را «اتوبیوگرافی» خوانده‌است. ابراهیم رنجبر، منتقد ادبی، نیز هنگام تحلیل سنگی بر گوری، گفتهٔ شمس آل‌احمد مبنی بر رمان بودن کتاب را رد می‌کند و معتقد است این اثر قصه به معنای مصطلح کلمه یعنی «رمان» و «داستان» نیست.

Mahora · 20/1/21

زبان و نثر
حسین سناپور بهترین تعبیر برای توصیف نثر آل‌احمد در سنگی بر گوری را «تلگرافی» بودن آن خوانده[۷۰] که دو ویژگی عمده آن، کوتاهی جملات و فشردگی نثر است.[۷۱] فشردگی نثر بسته‌هایی از اطلاعات را بدون احساس پرش و ایجاد ابهام از سطح شخصی، به سطوح دیگر اجتماعی و فلسفی می‌برد و رفت و برگشت بین این عرصه‌ها منطقی می‌مانند. به نظر او آل‌احمد از کوتاهی جملات برای تغییر مسیر موضوع هم استفاده می‌کند و جمله‌های «پاساژی» می‌سازد که بین جمله‌هایی با موضوعات مختلف قرار می‌گیرند.[۷۲] نقش دیگر جملات کوتاه جلال در سنگی بر گوری ایجاد ضرباهنگی تند در متن است که هم شک و ابهام موضوع و سؤال‌های خواننده را بی‌پاسخ نمی‌گذارند و هم در جهت خواست نویسنده، هیجانی در خواننده ایجاد می‌کنند برای همدلی بیشتر و گرفتن فرصت توقف و احتمال خستگی.[۷۳] آل‌احمد گاهی نیز جملاتی را ناتمام باقی می‌گذارد تا باقی رخداد در ذهن خواننده ساخته شود و تأثیرگذاری متن بیشتر.[۷۴]
به نظر امیر احمدی آریان طبق تقسیم‌بندی رابرت کاپلان در کتاب «انتقام جغرافیا» در آل‌احمد دو نیروی گریز از و گرایش به مرکز ایران در تقابلند؛ گریز او از ایران در دنیای روشنفکری رخ می‌دهد و چیزی یا کسی را بیرون از مرزهای جغرافیایی جستجو می‌کند و گرایش او به مرکز، بواسطه زبان فارسی است که در سنگی بر گوری می‌توان این گرایش را در نثر موجز و حسی او پیدا کرد که به‌جای درگیر کردن فکر مخاطب، حواس او را نشانه می‌رود؛ بنابراین در زبان سنگی بر گوری اتفاقی «استثنایی» رخ می‌دهد که در اثر ترکیب چند وجه زبانی مختلف مانند نثری به قدرت نثر قائم‌مقام فراهانی، کیفیت ترجمه نثر میرزا حبیب اصفهانی، زبان عامیانه مردم و منشیان قاجاری و اصطلاحات فراوانی از دوره پهلوی و قاجار که به‌شکلی جدایی‌ناپذیر در هم تنیده شده‌اند، به‌وجود آمده‌است.
سعید محبی آل‌احمد را بنیان‌گذار سبکی زبانی می‌داند که مهم‌ترین ویژگی‌های آن «ایجاز» و «خشم» است و سنگی بر گوری به گمان او، «آینه تمام‌نمای» این سبک است. به نظر مهدی یزدانی خرم آل‌احمد برای «کالبدشکافی تحقیری که جهانش را به‌خطر انداخته» و «نگاه غیرعرفی به خودش» نثرش را آشفته می‌کند و به نوعی «هذیان‌نویسی» رومی‌آورد که در آن هدف «روایت فاجعه» است. او نثر آل‌احمد در سنگی بر گوری را اوج نثرنویسی او دانسته‌است.
شیما بهره‌مند آل‌احمد را در ادبیات فارسی دچار «مرض فرانسوی» می‌داند؛ مرضی که خورخه لوئیس بورخس علتش را آلودگی ادبیات فرانسه به سـ*ـیاستِ هنر می‌داند (به جای ارتباط با خود هنر). ژاک رانسیر در تحلیل «مرض فرانسوی» بورخس آن را به دو شیوه در ظاهر متناقض تقسیم می‌کند. یکی چیزی از جنس رئالیسم نزد مارسل پروست و انوره دو بالزاک که آن‌قدر به جزئیات می‌پردازد که طرح داستانی را قربانی می‌کند و دیگری عکس آن به شکل سبک‌باری و جستجوی «کلمه ناب» که نزد گوستاو فلوبر یافت می‌شود. بهره‌مند معتقد است آل‌احمد با زبان‌تکه‌تکه‌شده و محاوره‌ای‌اش مصداق گونه دوم است و به جای آن‌که سبک نوشتاری‌اش را در اختیار تخیل بگذارد، آن را در خدمت زبان کوچه‌وبازار می‌گذارد. شباهت‌هایی میان نثر و لحن آل‌احمد با لویی-فردینان سلین وجود دارد از جمله ایجاز و لحن تند او و شکستن قواعد مرسوم در ادبیات متعهد و انگاره‌های اخلاقی.
اعتراف‌گونگی
سنگی بر گوری اعتراف‌نامه‌ای است که نویسنده برای حل مشکلات خودش روایت می‌کند. از یک منظر، چنان‌چه در سنت مسیحی نیز دیده می‌شود، اعتراف برای ایجاد تعلق با گروهی انجام می‌شود که اعتراف‌کننده فکر می‌کند با آنها منافع یا درد مشترک دارد. از منظری دیگر، اعتراف‌کننده مایل است با اعتراف، خود و اعمالش را با «خدا» (جایگاه قدرت) همتراز کرده و از این راه در بخشایش نیز با آن منبع، همتراز شود. با این‌همه در سنگی بر گوری به منبع قدرتی که لطف یا قهر در توانش باشد، اشاره نمی‌شود. حورا یاوری اعتراف‌گونگی سنگی بر گوری را در قیاس با متن‌های اعترافی سنتی و مدرن غرب، از گونه مدرن می‌داند که در آنها، به جای سه‌گانه «گنـ*ـاه، اعتراف، آمرزش»، سه‌گانه «لغزش، شلاق و خودشناسی» نشسته‌است. آل‌احمد با تقسیم کردن خود به «شخص اول» و «شخص دوم»، لغزش‌های یکی را با شلاق دیگری پاسخ می‌گوید؛ به این ترتیب که شخص اول در جایگاه «سویه غربی‌نمای» راوی است و شخص دوم، به مثابه «مرد شرقی». نتیجه این رویارویی به نظر یاوری، لحظه‌ای است که خاستگاه همه خودزندگی‌نامه‌هاست؛ لحظه «رو در رو شدن با خود و دگرگون شدن» (خودشناسی). به نظر مجتبی گلستانی، نویسنده کتاب واسازی متون جلال آل‌احمد، اما مخاطب این اعتراف‌نامه‌ها، برخلاف تمایز اعتراف‌های سنتی و مدرن، نه یک «من درونی» بلکه «داوری آسمانی» در زمینه‌ای عرفی است؛ به‌عبارت دیگر و بر اساس آنچه آل‌احمد در غرب‌زدگی نشان می‌دهد، منظور روشن‌فکر است که برای او، سه‌گانه مدرن «لغزش، اعتراف، خودشناسی» مبدل به سه‌گانه «ارتداد، حمل بار امانت و نفوذ کلام» می‌شود. در این ساختار روشنفکر مورد نظر آل‌احمد بنا دارد خود را از «من غرب‌زده» تهی کرده و برای بازگشت به تصویر متناقض «مرد شرقی»، خود را بیازارد.

خوش آمدید به رمان ۹۸ | بهترین انجمن رمان نویسی

معرفی کتاب سنگی بر گوری | جلال ال احمد

Mahora

کاربر نیمه فعال

رمان ۹۸ | بهترین انجمن رمان نویسی

رمان ۹۸ | دانلود رمان

Mahora

کاربر نیمه فعال

رمان ۹۸ | بهترین انجمن رمان نویسی

رمان ۹۸ | دانلود رمان

Mahora

کاربر نیمه فعال

رمان ۹۸ | بهترین انجمن رمان نویسی

رمان ۹۸ | دانلود رمان

درباره ما

لینک‌های پیشنهادی رمان ۹۸

آمار آنلاین

خوش آمدید به رمان ۹۸ | بهترین انجمن رمان نویسی

ما را در شبکه‌های اجتماعی دنبال کنید

کاربر نیمه فعال

کاربر نیمه فعال

کاربر نیمه فعال

ما را در شبکه‌های اجتماعی دنبال کنید

درباره ما

لینک‌های پیشنهادی رمان ۹۸

آمار آنلاین