نگاهی به ۴+۱ کتاب تاریخ ایران و جهان و نقد و بررسی اجمالی آنها

ASaLi_Nh8ay · 6/12/20

برای برنامه‌ریزی مطلوب آینده، توجه به گذشته نقش مهمی‌دارد. توجهی که به زندگی کردن و غرق شدن در گذشته منتهی نشود آنگونه که گفته‌اند: «گذشته، چراغ راه آینده است.» تا وقتی گذشته خود را نشناسیم و از گذشته باخبر نباشیم نسبت به آینده تدبیر سزامندی نخواهیم داشت. مهمترین محصول عمر انسان تجارب اوست؛ تاریخ مجموعه تجارب همه انسانها را در تمام قرون و اعصار پیش روى مطالعه کنندگان مى گذارد. تاریخ پیوسته تکرار مى شود و امام علی(ع) به این حقیقت اشاره کرده می فرماید: «اى بندگان خدا! روزگار در مورد بازماندگان همان گونه جریان پیدا مى کند که درباره گذشتگان جریان داشت!». لذا می توان عوامل شکست و ناکامى‌ها، پیروزى و کامیابى‌ها، شکوفایى تمدّن‌ها، سقوط و انقراض حکومت‌ها و … را در آیینه تاریخ مشاهده کرد.

در ادامه این مقاله به معرفی چند کتـاب‌ تاریخی و نقد و بررسی اجمالی آن‌ها خواهیم پرداخت.

دو قرن سکوت

شاید بتوان گفت جنجالی‌ترین و شناخته‌شده‌ترین اثر زرین‌کوب همین دو قرن سکوت است. دو قرن سکوت که داستان سرگذت ایرانیان طی دو قرن بعد از حمله اعراب به این است، در ابتدا در مجله مهرگان که تحت نظر ارگان لیسانسیه‌های دانشسرای عالی بود، به صورت پاورقی منتشر می‌شد. بعد از اتمام این کتـاب از طرف همان ارگان در سال ۱۳۳۰ برای اولین بار منتشر شد. این کتـاب بعد از انتشارش به‌سرعت نایاب شد. زرین‌کوب اما به تجدید چاپ رضایت نداد و تصمیم گرفت به بازبینی مطالب کتـاب بپردازد و مطالبی را نیز به آن اضافه کند. بعد از پنج سال، بالاخره این کتـاب از سوی نشر امیرکبیر منتشر شد. او در مقدمه چاپ دوم برخی نظراتش در چاپ اول را ناشی از جوانی خواند. بعد از پیروزی انقلاب این کـتاب توسط نشر جاویدان تجدید چاپ شد و حدود بیست سال بعد از انقلاب، از طرف نشر سخن مجوز چاپ گرفت و تا به امروز منتشر می‌شود.

این کتـاب برای خوانندگانی که می‌خواهند اجمالا با تاریـخ ایران در دو قرن بعد از حمله اعراب، قیام‌های ایرانیان، وضعیت فرهنگ ایرانی و زبان فارسی در این دوره آشنا شوند، مناسب است. اما باید گفت به‌تنهایی منبع کاملی به حساب نمی‌‍آید و با توجه به گذشت بیش از پنجاه سال از انتشار چاپ اولش، منبعی دست‌اول نیست. بخشی از کـتاب خدمات متقابل ایران و اسـلام شهید مطهری نیز به نقد این کـتاب اختصاص داده شده است.

ایران باسـتان

کـتاب ایران باستـان نخستین کـتابی است که وقایع ایران پیش از اسـلام را به شیوه علمی‌ و بر اساس مستندات و کشفیات باستان‌شناسی، همراه با تاریخ و فرهنگ گذشته دیگر ممالک مهم دنیا ارائه و بررسی می‌کند.

این کـتاب دایره‌المعارفی است در باب تمدن گذشته کشورهای مختلف و مهم دنیا به ویژه یونـان، روم، سوریه، مصـر، عربستان، میان‌رود، هند و… به گونه‌ای که هنگام مطالعه آن تنها با تاریخ و سرگذشت سلسله‌های ایرانی نظیر هخامـنشی، مـاد، اشکانـی و سلسله یـونانی سلوکی آشنا نمی‌شویم، بلکه در زمینه تاریخ خاورمیانه امروز و یونـان باستان که در این مطلب به آن اشاره شده است، اطلاعات ارزشمندی کسب می‌کنیم.

موضوع این کـتاب چنان که اسم آن مى‌نماید، تاریخ ایـران قدیم است. براى حصول این مقصود در بادى امر چنین به نظر مى‌آمد که باید کتـاب را موافق ادوار به قسمت‌هایى تقسیم کرده به شرح وقایع و حوادث هر قسمت مرتبا پرداخت و پیش رفت؛ ولى پس از قدرى تأمّل در تعقیب این نظر تردید حاصل شد، زیرا ایران قدیم در یکى از دوره‌هاى عمر خود به ترتیب تاریخى نخستین دولت جهانى به شمار مى‌رفت و مشرق قدیم را شامل بود.

تاریخ تمام و کمال جهان

این کتـاب با نگاهی طنز از زبان یک کودک نه ساله به تاریخ جهان می‌پردازد. در جهان تمام‌و‌کمالی که سَمیوئِل انتخاب کرده ابتدا به یونـان باستان و رومــم و مصـر و انگلستان «باستان» پرداخته و بعد به اقتضای طبیعتِ انگلیسی خود تماماً به انگلستان پرداخته تا رسیده به جنگ جهانی اول و از آن‌جا یک‌راست رفته است سراغ جنگ جهانی دوم. آن‌ وقت دنیا را به صورت ده سال ده سال از دم تیغ تحلیل خود گذرانده و حتا سال‌های آغازین قرنِ بیست و یکم را هم بی‌نصیب نگذاشته است. حالا اگر به چیـن و هند و امریکا و بعضی جاهای دیگر فصل‌های جداگانه‌ای اختصاص نیافته لابد به این دلیل بوده که به پندار انگلیسی‌ها از قدیم‌ندیم، همه‌ی بخش‌های قابل‌سکونت و نیز غیرقابل‌سکونت جهان به پادشاه یا ملکه‌ی انگلیس تعلق داشته است.

تاریخ تمدن

کـتاب تاریخ تمدن نوشته عبدالحسین آذرنگ، به بررسی ریشه‌های تمدن در پیشا تاریخ، تمدن‌های بین‌النهـرین و تمدن مصـری، می‌پردازد.در این کـتاب کوشش شده است که به همه تمدن‌های بزرگ و دگرساز جهان به تناسب توجه شود، و خرده تمدن‌های مهم هم از نظر دور نماند، خرده تمدن‌هایی که اطلاعات درباره آن‌ها در زبان فارسی زیاد نیست، یا به سختی می‌توان به آن اطلاعات دست یافت. آنـچه هم اکنون به عنوان تمدن جهانی می‌شناسیم، تمدنی که بر همه جنبه‌های زندگی مادی و معنوی انسان امروز حاکم است، در هم آمیخته میراث همه تمدن‌های بزرگ، همه تمدن‌ها و خرده تمدن‌ها از دیرینه‌ترین روزگاران تا عصری است که یکی از تمدن‌ها با نفوذ مادی و معنوی خود به سراسر جهان سرایت، و بر همه جنبه‌های زندگی بشر سیطره یافته، با ارزش‌های آن‌ها را دگرگون کرده، با آن ارزش‌ها را به چالش خوانده است.

در این تمدن، به رغم هرگونه مدعایی از جانب طرفداران آن، تلاش‌های بشر از دیر باز، و از هر گوشه جهان، سهم و حضور دارد، و اکنون نیز بر سراسر جهان و بر کل بشریت به گونه‌ها و درجات متفاوت تأثیر می‌گذارد. اما سرنوشت آدمی ‌و آینده او به این تمدن جهانی شده و به سیر، مسیر، و تحولات آن وابسته است. خطیر بودن چنین موقعیتی ایجاب می‌کند که دانشجویان همه رشته‌های تحصیلی با چند مبحث، از جمله تاریخ اندیشه‌های تاریخ علم، تاریخ تمدن، مسائل زیست محیطی، و مانند آن آشنا شوند، و پیوندهای رشته خود را با این مبحث‌ها دریابند. همین آشنایی شاید کمک کند تا عقربه‌های جهت نمای رشته‌های مختلف، قطب اصلی حیات را، که آدمی، شیوه زیست، و آینده اوست، گم نکند، و آن را هدف اصلی همه کوشش‌هایش قرار دهد.

کـتاب تاریخ کامل ایران

تاریخ کامل ایران، چکیده‌ای است ارزشمند از تاریخ سرزمین باستانی ایران که مشتمل بر دو بخش قبل از اسـلام (با قلم استاد ارزشمند حسن پیرنیا) و بعد از اسـلام (استاد عباس اقبال آشتیانی) می‌باشد.

این کتـاب بسیار بر طبع کسانی خوش خواهد آمد که حوصله‌ی تفصیل تاریخ را ندارند و در عین حال از دانستن تاریخ مملکت متمدن ایران لـ*ـذت می‌برند.از اعتبار این کـتاب همان بس که اکتفا کنیم به حسن‌شهرت نویسندگان آن.

لازم به ذکر است که این کتـاب تا آخر عهد قاجار به بازگویی تاریـخ ایران پرداخته و برای آن‌ها که علاقمند هستند تاریـخ ایران را عاری از غلو و زیاده‌گویی بخوانند، اظهار نظرهای درج‌شده در کتـاب، بدون بزرگنمایی و قابل‌ اطمینان بیان گشته است.