پیدایش اسلام و فتوحات مسلمانان در قلمرو روم

The unborn · 25/10/20

مهم‌ترین معارضه خطرناک برای امپراتوری روم شرقی، ظهور اسلام بود که توانست قبایل عرب را متحد سازد و نیروی تازه و قدرتمندی را خلق کند و شرق را درنوردد.
هرقل، که او را هراکلیوس نیز گویند، در عصر پیامبر اسلام بر ملت روم و شامات سلطنت داشت و کشور مصر هم تحت الحمایه وی بود. عظمت و قدرت او همه جا را گرفته بود، مخصوصا پس از شکست دادن خسرو پرویز، پادشاه ایران و ضعف سلطنت ساسانیان قدرت بیشتری به دست آورده بود و ، اگر دچار حمله مسلمانان و اعراب نمی‌شد، دیگر حریفی در مقابل نداشت و سیادت بر همه جهانیان را در سر می پروراند (صابری همدانی، ۱۳۴۶، ص ۱۳۰).
زمانی که هراکلیوس (هرقل اعراب) از فتوحات ایران برمی گشت، رسولی را از طرف پیامبر اسلام در شهر حمص پذیرفت که او را به اسلام دعوت کرده بودند. هراکلیوس رومی به ظاهر موافقت نشان داد، ولی طولی نکشید که یکی از فرستادگان پیامبر اسلام در خاک روم شرقی به قتل رسید و زمینه حمله قشون اسلام را به فلسطین در شرق جهان فراهم کرد.
نقش شهادتین در ورودی کاخ توپ‌قاپی در استانبول
قشون اسلام، در سال هشتم هجری، مرکب از سه هزار مسلمان به منطقه اعزام شدند. آن‌ها تحت فرماندهی جعفر بن ابیطالب، و در صورت شهادت او، زیدبن حارثه و، در صورت شهادت او، عبدالله بن رواحه به حرکت درآمدند. جنگ خونینی بین مسلمانان و قشون رومی در موته به وقوع پیوست (اواخر ۶۲۹ میلادی) (شیبانی، ۱۳۱۱، ص ۳۷۹).
از طرف دیگر، هرقل، پادشاه روم شرقی، در سرزمین «بلقاء» با صدهزار رومی در«مآب» فرود آمد (آیتی ، ۱۳۶۶، ص ۵۳۳). در این جنگ هر سه فرمانده شهید شدند و لشکر خالد بن ولید را به امارت گزیدند و او به هر صورتی بود آنان را به مدینه رساند
(شهیدی، ۱۳۶۳، ص ۷۹). نبرد موته برای قدرتهای بزرگ به‌ویژه روم زنگ خطری بود که از ظهور قدرت سومی در جهان به نام اسلام خبر می‌داد.

The unborn · 25/10/20

نبرد دومی، که در زمان رسول خدا (ص) با رومیان اتفاق افتاد، غزوۂ تبوک بود. در رجب سال نهم هجری، پیامبر اسلام مردم را برای جنگ با رومیان فراخواند، زیرا خبر یافت که دولت روم سپاه عظیمی فراهم کرده و هرقل جیره یک سال سپاهیان خود را پرداخته و قبایل «لخم» و «جذام» و «عامله» و «غسان» را نیز آماده جنگ با مسلمانان ساخته است و خود در حمص اقامت گزیده است. این خبر را بازرگانان «نبطی» که روغن و آرد سفید به مدینه حمل می‌کردند، انتشار داده بودند (آیتی، ۱۳۶۶، ص ۶۱۹).
گستره قلمرو اسلامی
پیامبر اسلام سران قبایل را دعوت به بسیج نیرو کردند (مسعودی، ۱۳۷۴، ص ۲۴۹). سپاهیان مسلمان با سختی و تحمل مشقات، خود را به سرزمین تبوک رساندند، اما اثری از ارتش روم ندیدند، چرا که اوضاع داخلی روم شرقی مساعد نبود و هرقل از حمص به طرف تبوک حرکت نکرد.
این حرکت نشان داد که مسلمانان از روبه رو شدن با یکی از نیرومندترین ارتشهای جهان بیمی ندارند. ازاین‌رو، فرمانروایان بعضی از مناطق مرزی به محض آگاهی از ورود لشکر اسلام به سرزمین تبوک به حضور پیامبر اسلام رسیدند و، ضمن انعقاد پیمان عدم تعرض، متعهد شدند که هر سال مبلغی به حکومت اسلامی بپردازند (شیرانی، ۱۳۷۴، ص ۳۲).
نبرد سومی قرار بود که در زمان حیات پیامبر اسلام صورت پذیرد که، با رحلت رسول خدا، انجام نشد و در دوره خلیفه اول انجام گرفت. این حرکت نظامی به نام اسامه بن زید معروف است و پیامبر اسلام دستور داد که مسلمانان به فرماندهی اسامه، که کمتر از بیست سال داشت، عازم موته شوند و با رومیان مبارزه کنند. اما، چنانکه گفتیم، این حرکت نظامی، به علت رحلت رسول خدا (ص) تحقق نیافت.

The unborn · 25/10/20

جنگ‌های اعراب مسلمان با امپراتوری بیزانس در دوره خلفای راشدین
از پیروزیهای بزرگ اسلام در آن زمان فتح شام است. چون سیزده سال از هجرت، سال وفات ابوبکر، فرا رسید، ابوبکر از حج برگشت و شروع به تجهیز لشکر برای فرستادن به شام کرد.
درنتیجه، لشکری فراوان بدانجا فرستاد. ابوبکر، برای هر دسته از لشکریان خود، امیری معین کرد و هر یک از ایشان را نامزد فتح ناحیه‌ای از نواحی شام نمود و گفت: چنانچه امیری ناحیه خود را فتح کرد، و بر آن دست یافت، فرمانروای آنجا باشد. سپس، خالد بن ولید را ده هزار نفر برای پشتیبانی ایشان فرستاد. جمعا چهل وشش هزار رزمجو به سرزمین شام گسیل شد و پیوسته میان لشکر اسلام و مردم شام نبردهایی در می گرفت
(طباطبا، ۱۳۶۷، ص ۱۰۲). خبر به هرقل، پادشاه روم شرقی، رسید. در آن هنگام هرقل در فلسطین بود. چون شنید که اعراب در راهند و بر زن و بچه و دین و مذهب خویش سوگند خورده اند که در محاربت و مقاتلت ثابت قدم باشند و تا یکی از ایشان زنده ماند باز نگردند و تا فلسطین را فتح نکنند به هیچ نوع عزیمت مراجعت در خاطر نیارند، سرداران سپاه را بخواند و با ایشان کیفیت رسیدن لشکر عرب را تشریح کرد.
هرقل نامه‌ها به بلاد شام چون دمشق، حمص، انطاکیه، حلب و دیگر شهرها نوشت و از هر شهر و قصبه حشم خواست. مردم بسیار و خلق بیشمار بر درگاه او جمع شدند (ابن اعثم کوفی، ۱۳۷۴، ص ۵۸).
مجاهدین اسلام، به سرداری خالد بن ولید، در جنگ معروف به جنگ واقوصه بر لشکری که از بهترین لشکریان بیزانس بود غالب آمدند و با پیروزی کامل فلسطین را تصرف کردند (۱۳ هجری /۶۳۴ میلادی). مسلمانان چارپایان بسیار و غنایم بیشمار یافتند و هشتصد مرد را از سواران مبارز روم اسیر گرفتند و پیش خالد آوردند. بفرمود تا بر ایشان اسلام عرضه کنند. چون ابا نمود حکم کرد تا ایشان را یک یک گردن زدند و یکی از ایشان را زنده نگذاشتند (ابن اعثم کوفی، ۱۳۷۴، ص ۷۶).

The unborn · 25/10/20

بعد از آن خالد و امراء، مصلحت چنان دیدند که به‌جانب دمشق باز گردند. چون مخالفان در حصار دمشق بودند لشکر اسلام، دروازه ها قسمت نمودند. در اثنای این حالت جالوس و از طرف روم رسید و خالد را خبر کرد که هرقل لشکری را به مدد اهل حصار فرستاده است که به زودی می رسد.
هشیار می باید بود. خالد به مجرد استماع این کلمات از گرد دمشق برخاست و به جنگ اهل روم لشکر آراست و در موضعی که آن را مرج الصفر گویند به ایشان رسید. مسلمانان پیروز شدند و مال بسیار و غنایم بیشمار از آن جنگ به دست آوردند (ابن اعثم کوفی، ۱۳۷۴، ص ۷۵).
و همین روزها بود که ابوبکر درگذشت و عمر به خلافت رسید. لشکر اسلام محاصره را ادامه دادند و دمشق به مدت یک سال در محاصره مسلمین بود. جنگ‌های زیادی در این مدت بین مسلمانان و رومیان انجام گرفت. مردم دمشق هرقل را از دست خود آگاه نمودند، وی گفت: که حصار را محافظت نمایید تا نیرویی برای کمک بفرستم، اما فرستادن نیروی کمکی به موقع صورت نگرفت.
درنتیجه مردم شام که در مضیقه قرار گرفته بودند، درخواست صلح نمودند. ابوعبیده جراح اجابت کرد و قرار افتاد که صد هزار دینار نقد دهند. پس صلحنامه نوشتند و امیر دمشق مال مصالحه را به نزدیک ابوعبیده فرستاد. ابوعبیده خمس از آن بیرون کرد و نزدیک خلیفه فرستاد و او را از کیفیت مصالحه و قراری که با اهل دمشق داده بود، آگاه کرد و باقی مال بر لشکر قسمت نمود.
آن روز لشکر او سی و هفت هزار مرد بودند. پس، دروازه های دمشق بازگشادند و مسلمانان وارد شهر شدند. سیزده ماه از خلافت عمر گذشته بود که دمشق فتح شد (ابن اعثم کوفی، ۱۳۷۴، ص ۸۳).

The unborn · 25/10/20

مسلمانان وقتی از کار دمشق فراغت یافتند به حمص حمله کردند. مردم حمص بعد از مدتی امان و صلح خواستند که با آنان مصالحه شد. هرقل که نمی خواست خود را شکست خورده بداند نیرویی مرکب از ۰۰۰/ ۵۰نفر را فراهم کرد و فرماندهی آن را به برادر خود تئودور داد.
این سپاه برای جنگ نهایی مهیا بود، و خالد موقتا حمص و دمشق و دیگر شهرها را که اهمیت جنگی داشت رها کرد و۰۰۰/ ۲۵ سپاه در دره یرموک، که بر شاخه شرقی نهر اردن است، آماده کرد و زدوخوردهای کوچکی که در طی چندین ماه روی داده بود، به واقعه موفقیت آمیز ۳۰ اگوست ۶۳۶ میلادی (۱۵ هجری)منجر شد.
در این جنگ تئودور کشته شد و سپاه امپراتوری به گروههای وحشتزده وفراری مبدل شد و سرداری نداشت. سرنوشت سوریه معین شد و برای همیشه از زیباترین ولایتهای امپراتوری روم شرقی از دست رفت. آخرین سخنانی که هرقل گفت این بود: ای سوریه درود بر تو، چه زیبا دیاری است که به دست دشمن افتاد (حتی، ۱۳۴۴، ص ۱۹۴).
در این درگیریها، شهرهای سوریه و اردن یکی پس از دیگری گشوده شد. مهم‌ترین حادثه در این درگیریها تسخیر فلسطین در سال هفدهم هجری و فتح قیساریه در سال نوزدهم، در خلافت عمر بود. فتح فلسطین برای مسلمانان چه از نظر نظامی و چه از نظر تبلیغاتی اهمیت فراوان داشت.
زیرا می دانیم که مسجدالاقصی قبله نخست مسلمانان در این نقطه است. به سبب همین اهمیت، عمر سفری بدانجا کرد و با مسیحیان پیمان نامه نوشت و حقوق آنان را محترم شمرد. مردم شام و فلسطین، که سال‌ها شکوه و جلال حکومت روم را دیده بودند، وقتی با وضع ساده و رفتار ملایم خلیفه مسلمانان روبه رو شدند به شگفت در ماندند (شهیدی، ۱۳۶۳، ص ۱۰۸).
بدین ترتیب، قدس رسماً به تسلط مسلمانان در آمد و نام این شهر از «ایلیا،»به «بیت المقدس» تغییر یافت (حمیدی، ۱۳۶۴، ص ۱۸۹). در سال نوزدهم هجری نیز عمرو بن عاص از دریای سرخ گذشت و متوجه مصر شد. وی نخست از راه بیابان رو به فیوم (از استانهای مصر) نهاد (رجب سال ۱۹ ه . ق.) و در موضعی به نام باب الیون (بابلیون) با سپاهیان بیزانس روبه رو شد و آنان را شکست داد و از آنجا به عین الشمس رفت.

The unborn · 25/10/20

رئیس اسقفهای آن ناحیه (مقوقس) چون دید که از عهده مقاومت در برابر چنین سپاهی برنمی آید، با آنان معاهده بست، سپس به روم رفت تا موافقت امپراتور را جلب کند. مراکلیوس باور نکرد که موضوع حمله مسلمانان به مصر تا این اندازه جدی باشد و بستن چنین معاهده نامه ای را خیـ*ـانت شمرد.
سرانجام، با موافقت یهودیان و مسیحیان ساکن آن منطقه، معاهده صلح بین عمروعاص و مردم امضا شد. مسلمانان خود را به اسکندریه رساندند. تسخیر اسکندریه راه را برای حمله به شمال آفریقا باز کرد (شهیدی، ۱۳۶۳، ص ۱۱۰)
پس از مرگ عمر و انتخاب عثمان به خلافت در سال ۲۴ هجری، جنگ در «ارمینیه» صورت گرفت. «حبیب بن مسلمه» فرماندهی جنگ را برعهده داشت که با هشت هزار تن به «قالیقلا» رسید. اهل شهر با او به جنگ پرداختند. سپس به ازای جلای وطن یا ادای جزیه امان طلبیدند و بسیاری از آن‌ها به سرزمین روم رفتند.
اما بطریق ارمنیاقس با سپاهیان خود برای جنگ با او حرکت کرد. جیب نامه ای به عثمان نوشت و کمک می خواست، اما در رسیدن کمک به جیب تأخیر پیش آمد. با این حال، سپاهیان جبیب در برخورد با رومیان پیروز شدند (بلاذری، ۱۳۶۷، صص۴-۲۸۳).
مسلمین، پس از شام، مصر را گشودند و مصر نیز از متصرفات روم بود. مصر از جانب غرب به دیگر متصرفات روم، یعنی افریقیه، پیوسته بود. پس طبیعی بود که پایگاهی برای فتح افریقیه شود. چون افریقیه فتح شد، پایگاه استواری برای حفظ قدرت مسلمانان در مصر و شام گردید و آنان را در فتح بلاد غربی یاری داد. البته، پیشروی مسلمانان در آنجا کند بود و مدت نیم قرن را در سلسله نبردهای جانکاه با روم و بربر سپری کردند.
در کنار پیروزیهایی که حاصل شد، چندین بار نیز به سختی شکست خوردند و با چند شورش محلی نیز روبه رو شدند (عنان، ۱۳۶۶، ص ۱۱). خلیفه سوم عثمان در مورد فتح مغرب با بزرگان صحابه مشورت کرد که اکثرشان نظر موافق دادند. در این راستا شماری از صحابه و تابعین با کاروانی که برای حمایت از عبدالله بن سعد بن ابی سرح عازم مصر بود، حرکت کردند، ازجمله مروان بن حکم، عبدالله بن زبیر، عبدالرحمن بن ابی بکر و عبدالله بن عاص.

The unborn · 25/10/20

با رسیدن این کاروان به مصر، عبدالله با آنان و سپاهیانی که در مصر داشت و شمار این سپاه جمعا بیست هزار نفر می‌شد عازم برقه شد. در آنجا، عقبه بن نافع با مسلمانان همراه و بربرهایی که با پذیرش اسلام به آنان پیوسته بودند، به عبدالله به همراهان او پیوست.
سپاه مسلمانان در ۲۷ ه.ق ۶۴۸-۶۴۷ میلادی، به سمت تونس امروزی حرکت کرد و به طرابلس، که رومیان در آنجا تحصن کرده بودند، رسید. عبدالله، پس از استیلا و دست یافتن به اموال رومیان، در کشتیهای پهلو گرفته در ساحل، از آنجا گذشت و به سوی قابس، که رومیان در آنجا نیز تحصن کرده بودند، حرکت کرد.
وی آنجا را رها کرد و وارد «افریقیه» شد (نعنعی، ۱۳۸۰، ص ۳۲). و در آن هنگام فرمانده ای بیزانسی، به نام گریگوریوس، بر این ولایت حکم می راند. اما وقتی خبر حرکت سپاه بزرگ اسلام را شنید، برای رویارویی با آن آماده شد و سپاهی بزرگ فراهم کرد. دو سپاه در نزدیکی شهر سبیطله با هم روبه رو شدند. عبدالله ابن ابی سرح گریگوریوس را به اسلام یا پرداخت جزیه فرا خواند اما او از پذیرش آن خودداری کرد.
جنگ سخت شد و گریگوریوس به دست عبدالله ابن ابی زبیر کشته شد ومسلمانان به سپاهیان او حمله کردند و در کوه و دشت آنان را کشتند. عبدالله ابن ابی سرح شهر سبیطله را محاصره و فتح کرد، آن گاه برخی از سپاهیان خود را به دیگر نواحی فرستاد. انان چندان پیشروی کردند که به شهر قفصه رسیدند (نعنعی، ۱۳۸۰، ص ۳۳).
در اواخر دوره خلافت عثمان، حوادث و آشوبهایی رخ داد و منجر به قتل وی گردید. درنتیجه، فتوحات و گسترش اسلام در سرزمین‌های مغرب را متوقف ساخت

The unborn · 25/10/20

جنگ‌های اعراب وامپراتوری روم شرقی در دوره بنی امیه
روابط اسلامی-رومی ازنیمه قرن نخست هجری، شاهد سلسله رخدادهای مهمی بود که در دو قطب اسلام و روم اثر گذاشت وباعث در گیری نظامی وجنگ وگریز همراه با پیروزی وشکست برای هر دو بود. جنگ وصلح، براساس مقتضیات اوضاع سـ*ـیاسی، اقتصادی واجتماعی در هر دو سرزمین بود.
معاویه بنیانگذار بنی امیه، پس از شهادت حضرت علی (ع )،قدرت را در دست گرفت. او دو هدف را در روم شرقی دنبال می‌کرد:

۱.ایجاد نظام پایداری برای حمایت از مناطق مرزی وسواحل اسلامی در مقابل تهاجم رومیها و «مرده» که هم پیمان انان بودند. (گروههای مسیحی ساکن کوهستانی واقع در مرزهای شام بودند که رومی‌ها دیواری فولادی برای حمایت از آسیای صغیر در مقابل حمله های مسلمانان در میان آنان ایجاد کردند.

۲. غلبه بر قسطنطنیه، پایتخت امپراتوری روم شرقی. بارزترین خطوط این سازمان‌دهی جنگی در ایجاد مراکز دفاعی در مناطق مرزی و میدانهای نظامی دائمی در دژهای خط مقدم و نیز گذرگاههای کوهستانی در مرزهای مشترک حکومت روم، که «ثغور» نامیده می‌شد، نمایان گشت. ثغورها مواضع نظامی پیشرفته ای در مجاورت مرزهای دشمن بودند (طقوش، ۱۳۸۰، صص ۹-۳۸).
مسلمانان در چندین نوبت کوشیدند قسطنطنیه را تصرف کنند، اما موفق نشدند. ازجمله، اولین بار، در ۳۲ هجری، در زمان خلافت عثمان، معاویه متوجه قسطنطنیه شد و خواست آنجا را با هجوم و یورش و محاصره تصرف کند، ولی چون خبر قتل عثمان در ایام محاصره رسید، از محاصره دست برداشت.
محاصره دوم در ۴۹ ه.ق/۶۶۹ میلادی بود که معاویه به منظور محاصره قسطنطنیه از راه خشکی لشکر کشی گسترده ای کرد. این سپاه را فضاله بن عبدالله انصاری رهبری می‌کرد.

The unborn · 25/10/20

دو طرف اسلامی و رومی در جنگ‌های بازدارنده در زیر حصار پایتخت برخورد کردند، اما مسلمانان پیروزی چشمگیری به دست نیاوردند. درنتیجه، نتوانستند آنجا را فتح کنند. شاید این ناکامی به علل زیر بوده باشد (طقوش، ۱۳۸۰، صص ۹-۳۸):

1. استواری حصار آنجا و بازدارندگی نیروهای آن

2. از بین رفتن خواربار
3. مسافت طولانی کمک رسانی سرانجام، مسلمانان ناچار شدند دست از محاصره بردارند و به شام برگردند. در این جنگ ابو ایوب انصاری، صحابه رسول خدا، که همراه سپاه یزید بود، در گذشت و در کنار حصار قسطنطنیه دفن شد. شکست حمله از تلاشهای معاویه برای فتح قسطنطنیه نکاست و همزمان به اهمیت تسلط بر جزایر نزدیک همچون عامل هموار کننده پی برد. بعد از دو جزیره قبرس وکرس، مسلمانان جزیره رود سن را در سال ۵۲ هجری /۶۷۹ میلادی فتح کردند. همچنین ناوگان اسلامی جزیره خیوس را فتح کرد و به زودی مسلمانان بر ازمیر، لیکیا و قیلیقیا مسلط شدند.

معاویه، با توجه به اینکه موفقیتی در تسخیر قسطنطنیه به دست نیاورد و احساس کرد مرگش نزدیک می‌شود، به این باور رسید که جنگ را تمام کند و لشکر به درد باز گردد. درنتیجه گفت و گوهایی که بین دوطرف صورت گرفت، در موارد زیر توافق رسیدند (طقوش، ۱۳۸۰، ص ۴۴):

١. معاویه سالانه به رومیها جزیه بپردازد که مقدار آن سه هزار قطعه طلا، به اضافه پنجاه اسیر و پنجاه اسب، باشد.

٢. این صلح به مدت سی سال ادامه می یابد.

The unborn · 25/10/20

بعد از مرگ معاویه، اختلافات روزافزون مملکت اسلامی و مشکلات داخلی مسائلی چون سـ*ـیاست خارجی و تداوم جنگ با رومیان را تحت الشعاع قرارداد. حکومت عبدالملک در دشوارترین اوضاع سـ*ـیاسی و اجتماعی بود، زیرا عبدالله بن زبیر در این دوران داعیه خلافت داشت. عبدالله بن زبیر حجاز را پایگاه خلافت کرد و دامنه قدرت خویش را بر عراق و قسمتی از شرق اسلامی گسترانید. خوارج در شهرها به شورش برخاستند و امنیت از راهها برداشته شد.
در همین زمان، امپراتوری روم از به هم خوردن اوضاع استفاده کرد و لشکری به شام روانه ساخته بود (ابن الأثیر، ص ۱۹۵). عبدالملک نخست به فکر چاره کار رومیان برآمد تا فارغ از مسائل خارجی به اوضاع داخلی سروسامان بخشد. در ابتدا، با امپراتور روم به فرار پرداخت مالی صلح کرد. زیرا فرصت جنگیدن با او را نداشت و از آن می هراسید که رومیان بر شام بتازند و آنجا را فتح کنند (بلاذری، ۱۳۶۷، ص ۲۱۹). چون از سوی دشمن خارجی آسوده خاطر گردید، آماده سرکوبی ابن زبیر شد. عبدالملک با امپراتور روم، ژوستینین دوم در سال هفتاد هجری قمری (۶۸۹ میلادی)، معاهده ای بست که خلیفه متعهد به رعایت مسائل زیر شده بود (طقوش، ۱۳۸۰، ص ۱۰۱):

۱.سالانه مالی را به امپراتور روم بپردازد که مبلغ آن سیصد و پنجاه و شش قطعه طلا، به اضافه سیصد و پنجاه و شش بوده و همین تعداد اسب، می‌شد. در مقابل، رومیها به سرزمین‌های اسلامی نخواهند تاخت.

٢. در حکومت اسلام و روم، خراج سرزمین‌های ارمنستان، قبرس و ایبریا راتقسیم خواهند کرد.

۳.امپراتوری روم شورشیان را از منطقه شمالی شام به آن طرف کوههای طوروس، در داخل آسیای صغیر، به عقب خواهد راند.

۴.اعتبار این معاهده بیست سال است.

عبدالملک، پس از تثبیت قدرت و از بین بردن مدعیان حکومت، در سال ۷۳ هجری قمری/۶۹۲ میلادی، به آسیای صغیر حمله کرد و در ارمنستان به پیروزی دست یافت. در همان حال، پاسخ رومیها اشغال شهر مرعش در سال ۷۶ هجری قمری ۶۹۵ میلادی بود. این دلیلی بود بر میزان ضعف امپراتوری روم.

خوش آمدید به رمان ۹۸ | بهترین انجمن رمان نویسی

ما را در شبکه‌های اجتماعی دنبال کنید

مدیر ارشد بازنشسته رمان ۹۸

مدیر ارشد بازنشسته رمان ۹۸

مدیر ارشد بازنشسته رمان ۹۸

مدیر ارشد بازنشسته رمان ۹۸

مدیر ارشد بازنشسته رمان ۹۸

مدیر ارشد بازنشسته رمان ۹۸

مدیر ارشد بازنشسته رمان ۹۸

مدیر ارشد بازنشسته رمان ۹۸

مدیر ارشد بازنشسته رمان ۹۸

مدیر ارشد بازنشسته رمان ۹۸

ما را در شبکه‌های اجتماعی دنبال کنید

درباره ما

لینک‌های پیشنهادی رمان ۹۸

آمار آنلاین