معرفی کتاب طبقات ناصری

*KhatKhati* · 6/8/20

چکیده

مقاله حاضر نگاهی است به کتاب طبقات ناصری اثر منهاج سراج جوزجانی از منابع مهم تاریخ ایران و بخشی از جهان اسلام که از لحاظ تاریخی و ادبی میراث مشترک ایران وافغانستان محسوب می شود. طبقات ناصری تاریخ عمومی است و در سده هفتم هجری به زبان فارسی تألیف شده است. این تاریخ دارای بخش های مهمی است در خصوص دودمان غوریان و آل شنسب و سلاطین هند که در واقع بندگان آنها بودند. همچنین بخش مهمی درباره تهاجم مغول به سرزمینهای اسلامی و خراسان بزرگ تا حدود هندوستان را در برمی گیرد. بنابراین نظر به اهمیت کتاب در باب این موضوعات با لزوم توجه بیشتر به آن را نمایان می سازد. با توجه به گذشت دودهه از چاپ نخست کتاب در ایران و اشکالات متعددی که از لحاظ روش تصحیح متون در آن چاپ وجود دارد، در مقاله حاضر تنها به برخی از اشکالات و اشتباهات تاریخی بخش غوریان آن اشاره گردیده و سعی شده لزوم توجه به چاپ جدیدی از این کتاب با ارزش که حلقه واسطه ای از منظر تاریخی و فرهنگی بین ایران و کشور همسایه افغانستان است، جلب نماید.

کتاب طبقات ناصری اثری ارزشمند از قرن هفتم هجری است که توسط یکی از علمای خراسان بزرگ در شهر دهلی به رشته تحریر درآمده است. طبقات ناصری میراث مشترک تاریخی و فرهنگی ایران و افغانستان و در نگاهی وسیع تر حتی پاکستان و هندوستان است، زیرا حاوی قسمت مهمی از تاریخ گذشته این کشورها است و مهمترین مآخذ درباره تاریخ اوایل دوره اسلامی هند نیز محسوب می شود.1

مؤلف کتاب ابو عمر منهاج الدین عثمان بن سراج الدین جوزجانی معروف به منهاج سراج در حدود سال 589 ه . ق در شهر فیروزکوه مقر حکومت دودمان غوریان به دنیا آمد. جد بزرگ منهاج سراج به نام امام عبدالخالق جوزجانی از جوزجانان منطقه ای بین هریرود علیا و بلخ، به غزنین رفته و با دختر سلطان ابراهیم غزنوی (452 492 ه . ق) ازدواج کرده بود. پس از این وصلت خاندان وی در این شهر مستقر شدند و بعدا مدتی را در غورولاهور گذراندند. بنابراین منهاج سراج به واسطه موطن اصلی اجداد، نسبت خویش را جوزجانی نوشته ولی خود در آن محل سکونتی نداشته است.2

پدر مؤلف سراج الدین محمد منهاج از رجال معروف دربار غوریان در فیروزکوه بود و زمانی که سلطان معزالدین غوری در سال 582 ه . ق شهر لاهور را از چنگ غزنویان خارج ساخت، مولانا سراج الدین را به مقام قاضی لشکر هندوستان منصوب کرد. در حدود سال 590 ه . ق که مولانا در فیروزکوه بود، دو بار از طرف سلطان غیاث الدین غوری به رسالت اعزام شد. یک بار به رسالت نزد ملک تاج الدین حرب به سیستان رفت و بار دیگر در حدود سال 590 592 ه . ق مامور به دارالخلافه بغداد نزد خلیفه الناصرالدین ا... بود که در اثنای راه در حدود مکران به دیار باقی شتافت.

منهاج سراج نیز پس از رسیدن به سن رشد، در سال 613 ه . ق در مقام سفارت به سیستان نزد ملک یمین الدین بهرامشاه پسر ملک تاج الدین حرب رفت. در 617 ه . ق و هنگام تهاجم مغول در قلعه تولک در حوالی هرات در کنار غازیان با کفار مغول به جنگ مشغول گردید.3 پس از اینکه در سال 619 ه . ق مغولان سرزمین غور را تصرف کرده و شهر فیروزکوه را با خاک یکسان کردند و پس از چند بار فرار از چنگ مغولان سرانجام به هندوستان رفت و به خدمت ناصرالدین قباچه حاکم سند و مولتان درآمد. در 625 ه . ق که سلطان شمس الدین التُتمش، قباچه را از میان برداشت، منهاج سراج نظیر سدیدالدین محمد عوفی مؤلف کتاب جوامع الحکایات به خدمت او در دهلی پیوست و صاحب مناصب شرعی و مذهبی شد. نزاع و ناآرامی که پس از فوت این سلطان اتفاق افتاد، سبب فرار سراج به بنگال گردید و مدتی را در نواحی شرقی هند سپری کرد. در دوره ناصرالدین محمود پسر شمس الدین التُتمش دوباره اوضاع آرامش یافت، قاضی منهاج سراج با بازگشت به دهلی به مقامات مهمی چون قاضی القضاتی کل هندوستان و حکومت شهر دهلی منصوب شد.

انجمن رمان‌نویسی
رمان۹۸

*KhatKhati* · 6/8/20

معرفی کتاب

جوزجانی در ایام خدمت نزد ناصرالدین محمود کتاب طبقات ناصری را در حدود سال های 655 658 ه . ق به نام وی تألیف کرد. کتاب حاوی اخبار انبیاء و پادشاهان و خلفای اسلام و سلاطین عرب و عجم تا زمان مؤلف است و آن را بر اساس طبقات مختلف تقسیم کرده و با تاریخ مغول خاتمه می یابد. بخش اعظم کتاب طبقات ناصری به تاریخ غوریان و سلاطین هندو شمسیه که در واقع بندگان سلاطین غوری بودند، اختصاص دارد که در طبقات هفدهم تا بیست و دوم به ذکر آنان پرداخته است. در قرن ششم هجری غوریان تنها سلاطین مستقل و نیرومند بخش شرقی قلمروی خلافت محسوب می شدند و منهاج سراج که در دامان این خاندان پرورش یافته بود، علاقه خاصی نسبت به آنها ابراز می دارد. در واقع اهمیت کتاب طبقات ناصری نیز بیشتر از لحاظ تاریخ غوریان و ملوک هند و چگونگی هجوم مغول و ویرانگری های آنان است که غالبا مؤلف شاهد عینی بوده و یا از قول منابع معتبر تاریخی و افراد موثق و معتبر به نقل آن پرداخته است.

سبک و شیوه نگارش

کتاب از یک کلیت در سایه وحدتی موضوعی برخوردار است. مؤلف در بیان وقایع دوره هر سلطان و پادشاهی مطلب را از آغاز شروع کرده، علیرغم آنکه گوشه هایی از حوادث و اقدامات این سلطان را در صفحات پیش تر توضیح داده باشد، مجددا بر طرح مطلب از ابتدا به صورت مستقل توجه کرده است.

به عقیده مصحح کتاب، طبقات ناصری هم از حیث سلاست و روانی انشاء بی نظیر است و هم در ضبط وقایع تاریخی و مشاهدات خود مؤلف، یکی از آثار برجسته تاریخی به شمار می آید. طبقات ناصری با انشایی ساده و روان و به دور از ابهام و بی تکلّف، حاوی تمام صفات ادبی زبان فارسی است. جوزجانی ظاهرا به فارسی و عربی نیز شعر می سرود و چند قطعه و قصیده از وی در طبقات ناصری آمده است. با اینکه مؤلف به زبان عربی و علوم شرعی کاملاً تسلط داشت، ولی در نگارش این اثر از نثر و روش پیچیده و متکلّف سایر نویسندگان عصر خویش پیروی نکرده است. زبان کتاب بسیار درست و استوار است. همچنین فعلهای قدیمی در آن بسیار کم مورد استفاده قرار گرفته و دارای جملات مجزا است.

منهاج سراج بندرت به مداحی و ستایش اغرق آمیز پرداخته و واقعیات را تقریبا به سادگی بیان کرده است، اگر چه به ریشه یابی و بررسی علل وقوع حوادث توجهی نشان نداده و اکثر آنها را به قضا و تقدیر الهی نسبت داده است. وی در گردآوری اطلاعات تقریبا دقیق آن هم در هند از افراد موثق و معتمد، کوشا بوده و اغلب به منابع و مآخذ خود در نگارش مطالب، اشاره کرده است. با این حال از ذکر جزئیات وقایع خودداری کرده و بخش هایی از آن بیش از حد مختصر و کوتاه است. وی همچنین سعی کرده ترتیب وقایع تاریخی را در تدوین طبقات تا حد امکان رعایت کند.

مؤلف لابه لای صفحات کتاب سعی کرده تا منابع و مآخذ کار خود را معرفی کند «تا ناظران را بر صحت آن اعتماد تمام افتد.4» از این رو می توان منابع زیر را از منابع اصلی کار وی به حساب آورد:

تاریخ ولاة خراسان یا اثر تاریخی دیگری از سلامی، تکملة اللطایف، تاریخ بیهقی، تاریخ ناصری یا در واقع بخش از بین رفته تاریخ بیهقی اثر ابوالفضل بیهقی، احداث الزمان اثر ابی عبدالله بن عبدالرحمن بن عبدالله ابی اللیث الشیبانی، سنن ابوداود سجستانی، البدد و التاریخ اثر مَقدِسی، تاریخ یمینی اثر ابونصر محمد بن عبدالجبار عتبی، قانون مسعودی اثر ابوریحان بیرونی، تاریخ مجدول اثر امیر محمود عمادی، نسب نامه غوریان اثر فخرالدین مبارک شاه مرورودی، قصص الثانی اثر ابن هیثم نابی، کتاب اغانی و تاریخ صابی

انجمن رمان‌نویسی
رمان۹۸

*KhatKhati* · 6/8/20

تصحیح کتاب

متن کامل کتاب طبقات ناصری به تصحیح و مقابله و به همراه تعلیقات ارزشمند آقای عبدالحی حبیبی از محققین کشور افغانستان در دو جلد: جلد اول به سال 1949 م / 1328 ش در کویته و کابل و جلد دوم به سال 1954 م / 1333 ش در لاهور به طبع رسید. سپس هر دو جلد آن در کابل به سال 1963 م / 1342 ش منتشر گردید. در ایران هر دو مجلد کتاب یکجا در سال 1363 ش توسط انتشارات دنیای کتاب به چاپ رسید و در اختیار علاقه مندان قرار گرفت.

مصحح محترم در تصحیح اثر، 6 طبقه از طبقات 23 گانه کتاب از یک نسخه خطی یافت شده در قندهار به عنوان منبع اصلی استفاده کرده و چون نسخه دیگری به دست نیاورده، از طبقه 7 به بعد را با ترجمه انگلیسی سرگرد راورتی مقابله و به اختلاف نسخ در ذیل صفحات اشاره کرده است. کتاب راورتی خاورشناس انگلیسی در 2 جلد بر کاغذ خاکی شکننده در سال 1881 م به طبع رسیده است. جلد اول با مقدمه ای در 14 صفحه و به همراه شرح حال مؤلف در 13 صفحه آغاز می گردد. سپس کتاب را عینا ترجمه نموده و فهرست مطالب و غلط نامه و صور املای کلمات را در 30 صفحه شرح داده است. وی 6 طبقه اول کتاب را در 8 صفحه تلخیص کرده و از صفحه 9 ترجمه مفصل طبقه 8 یعنی ملوک اسلامی و طاهریان آغاز می گردد. جلد اول آن پس از نیمی از ترجمه طبقه 22 خاتمه می یابد. جلد دوم نیز بقیه طبقه 22 شمسیان هند و طبقه 23 خروج مغول و 4 ضمیمه را دربرمی گیرد. راورتی در آخر این جلد فهرست مفصل اعلام تاریخی و جغرافیایی را در 273 صفحه آورده و ترجمه طبقات ناصری را به پایان برده است. راورتی بر اکثر مطالب کتاب حواشی مفصلی را در ذیل اغلب صفحات آن نگاشته است. البته راورتی از 12 نسخه خطی برای ترجمه انگلیسی خود استفاده کرده بود که مصحح کتاب به آنها دسترسی نیافته است.5

برای طبقه 11 و از طبقه 17 تا به آخر کتاب نیز از نسخه ای ناقص که در کلکته توسط انجمن آسیایی بنگال در سال 1864 م در کالج پریس چاپ شده بود، استفاده کرده و اختلافات را در حواشی نشان داده است. این نسخه در 455 صفحه بر کاغذ نازک با حروف سربی به تصحیح واهتمام کاپیتان ولیم ناسولیس انگلیسی و مولوی خادم حسین و مولوی عبدالحی و با مقدمه ای به زبان انگلیسی به طبع رسیده است. قابل ذکر است که در چاپ کلکته نیز از چهار نسخه خطی استفاده شده بود که مصحح ما به استفاده از آنها اشاره ای نکرده است. به عقیده آقای حبیبی این نسخه دارای غلط های فاحش بوده که در حواشی چاپ خود به آنها اشاره کرده است.

برای طبقه پایانی کتاب یعنی طبقه 23 و ذکر هجوم مغول، علاوه بر نسخه اصلی قندهار و نسخه چاپ کلکته و ترجمه راورتی، از نسخه بدون تاریخ چاپ سنگی بمبئی از همین طبقه نیز استفاده کرده است و اختلافات را در ذیل صفحات نشان داده است.

با این حال اساس کار مصحح نسخه خطی اصلی بوده که به خط خوانای نستعلیق بر کاغذ خاکی زرد رنگ مایل به بادامی در 405 صفحه و هر صفحه 25 سطر در خراسان حدود سالهای «9 تا» 1 ه . ق تحریر یافته و «تمام کتاب هم به یک قلم نوشته به نظر می آید». این نسخه جز ورق اول آن که افتاده در بین کتاب نقص و کمبودی ندارد. عناوین فصول و مطالب آن به خط قرمز نوشته شده است. از آنجائی که در این نسخه غلط های فاحشی در الفاظ عادی و معمولی آن وجود داشته، مصحح کتاب نگارش آن را به یک کاتب سطحی نسبت داده است.

مصحح کتاب حتی المقدور کوشیده که صورت کلمات و عبارات مؤلف «ولو بر خلاف رویه موجوده املای برخی از کلمات6» عینا حفظ شود و به اصطلاح کاملاً حفظ امانت کرده است. در حالی که روش معمول و منطقی آن است که اغلاط احتمالی متن را در زیرنویس و صورت صحیح یا املای درست کلمات را در متن بیاورند. همچنین این مشکل در مورد اعلام جغرافیایی نیز وجود دارد که به صورت های گوناگون در متن چاپ شده و با اینکه در تعلیقات کتاب توضیحات ارزشمندی در باب بعضی نقاط و اماکن داده شده ولی ثبت صورت های مختلف اعلام جغرافیایی، به همراه اغلاط و اشتباهات داخل در متن، سبب سردرگمی خوانندگان می شود.

انجمن رمان‌نویسی
رمان۹۸

*KhatKhati* · 6/8/20

مصحح محترم شخصا اعتراف کرده که در طول پنج سالی که به تصحیح اثر مشغول بوده، بارها به سبب نیافتن کتب و مراجع لازم در کابل، قصد آن داشته تا کار را رها کند، مخصوصا که درگیر مسئولیتهای اداری و دفتری نیز بوده و هفته ها و ماهها کار به تعویق افتاده است. با این حال «کار خود را با وجودیکه ناقص خواهد بود، دوام دادم.7»

از اشکالات دیگر کتاب این است که مصحح کلمات را مثل نسخه خطی متصل به هم نوشته و این قضیه گاه موجب بدخوانی متن می شود. در برخی جایها که نامها در نسخه خطی نامشخص بوده و با وسایل موجود تصحیح آن میسر نمی شد، فقط به نقل متن اصلی اکتفاء کرده است.

اما از ویژگیهای چاپ کنونی داشتن بیش از دویست صفحه تعلیقات ارزشمند در مورد شرح حال نویسنده و توضیح در باب برخی مسائل تاریخی و بعضی لغات و اماکن جغرافیایی است که در آخر کتاب آورده شده است.

با این حال برخی اشکالات در داخل متن کتاب وجود دارد که برای نمونه تنها به برخی از اشکالات تاریخی یا جغرافیایی از بخش غوریان کتاب اشاره می شود و ایرادات ادبی و لغوی آن را به عهده دانش پژوهان حوزه ادب فارسی وا می گذارد. از آن جایی که به عقیده دانشمندان و محققینی نظیر باسورث 8 و بارتولد9، طبقات ناصری مفصل ترین و موثق ترین منبع در موضوعات مربوط به سرزمین غور و غوریان است، و با توجه به اشکالات همین بخش مهم از کتاب، لزوم چاپ جدیدی از این کتاب بر اساس روش تصحیح متون احساس می شود و مصحح محترم خود این کار را به همت علماء و دانشوران دیگر گزارده است. «این توشه به من گرد نبود با دگری هست10»

صفحه 323 جلد اول ضبط کلمات به شکل متصل نظیر: بغدر، بانتقام، بعمارت، بخدمت، بمسند.

ص 327 س 16 «طوایف غوریان بسرحدهای سند تحصن جستند» که می بایست به سرسنگ ها باشد، با اینکه در ترجمه راورتی نیز عبارت «به سنگها و صخره ها تحصن جستند» آمده ولی مصحح محترم همان صورت متن را اصلاح دانسته که کاملاً بعید است.

ص 333 س 1 «الثامن الملک قطب الدین حسن عباسی» که باید حسن بن محمد بن عباس باشد.

ص 335 س 13 «و مادر او کنیزک ترکیه بود» که صحیح آن کنیزک ترکی است.

ص 336 س 4 «ملک ناصرالدین محمود را مادین داد» که ملک شهاب الدین محمد صحیح است.

ص 337 س 4 «الب غازی ملک خراسان عند قزل ارسلان» که باید بن قزل ارسلان باشد.

ص 339 س 2 «ملک شهاب الدین محمد، برادر سلطان سام بود» که صحیح آن بهاءالدین سام است.

ص 339 س 14 «دوم پسر ملک ناصرالدین ابوبکر بود» که کلمه پسر زاید به نظر می رسد.

ص 340 س 7 نام التُتمش پس از القاب «سلطان سعید شمس الدنیا و الدین» جا افتاده است.

ص 340 س 19 نام ابوعلی پس از «ملک ضیاء الدین محمد» زاید به نظر می رسد.

ص 346 س 12 «پسران شهاب الدین سام» که صحیح آن بهاءالدین سام است.

ص 352 س 9 «و بحدود غرستان» که کلمه غرچستان صحیح تر به نظر می رسد.

ص 353 س 13 «سلطان غیاث الدین سام در گیلان به رحمت پیوست» که صحیح آن بهاءالدین سام است.

ص 354 س 4 «شاران غرستان برد» که غرچستان صحیح تر است.

ص 359 س 20 «علاءالدین خوارزمشاه به رحمت حق پیوست» که صحیح آن علاءالدین تکش است.

ص 360 س 12 «ملک تاج الدین زنگی مسعود بامیانی» که مسعود بامیانی زاید به نظر می رسد.

ص 360 س 14 «علاءالدین محمود خوارزمشاه» که صحیح آن محمد خوارزمشاه است.

ص 361 س 10 مدت حکومت غیاث الدین محمد چهل و سه سال ذکر شده که صحیح آن چهل و یک سال است.

ص 364 س 22 «زیادت از پنجاه و شست فرسنگ از شکاریان بره کشیدندی» که صحیح آن پره کشیدندی است.

ص 368 س 3 «سلطان شمس الدین محمد مسعود سیستانی» که درست آن محمد بن مسعود بامیانی است.

ص 368 س 6 «ملک تاج الدین زنگی مسعود بامیانی» که صحیح آن پسر مسعود بامیانی است.

ص 368 س 10 «فتح فارس» آمده که صحیح آن قادس است.

انجمن رمان‌نویسی
رمان۹۸

*KhatKhati* · 6/8/20

ص 371 س 9 «به سلطان علاءالدین آتسز حسین رسید» که یا حسین زاید است و یا می بایست به صورت کامل علاءالدین آتسز بن علاءالدین حسین باشد.

ص 371 س 13 «ملک علاءالدین در عهد محمود محمد سام چون گرفتار شد» که درست آن در عهد غیاث الدین محمود بن محمد سام است.

ص 372 س 9 «علاءالدین محمود فرصتی یافت» که صحیح آن علاءالدین محمد است.

ص 374 س 16 «چون سلطان محمود خوارزمشاه را معلوم شد» که صحیح آن محمد خوارزمشاه است.

ص 374 س 18 «میان محمد تکش خوارزمشاه» که تکش زاید است و یا باید محمد بن تکش خوارزمشاه باشد.

ص 376 س 16 «بحکم التماس سلطان محمود خوارزمشاه» که صحیح آن محمد خوارزمشاه است.

ص 379 س 3 «ملک حسام الدین محمد بعلی» که می بایست محمد بن علی یا محمد ابی علی باشد.

ص 380 س 13 «بخدمت سلطان محمود خوارزمشاه» که درست آن سلطان محمد است.

ص 387 س 21 «سلطان بهاءالدین سام محمد» که درست آن سام بن محمد است.

ص 390 س 19 «و عم او سلطان علاءالدین» که کامل آن علاءالدین مسعود است.

ص 393 س 11 «سلطان غیاث الدین حسین غزنین گرفت» که صحیح آن علاءالدین حسین است.

ص 395 س 12 «سلطان سیف الدین پسرش بتخت غورنشست» که کامل آن سیف الدین محمد است.

ص 396 س 9 «سلطان غازی علاءالدین رباعی گفت» که کلمه غازی زاید به نظر می رسد.

ص 406 س 2 «سلطان علاءالدین محمود» که صحیح آن علاءالدین آتسز است.

ص 406 س 3 «ملک ناصرالدین بامین» که صحیح آن مادین یا مادینی است.

ص 406 س 10 «وزیر موید الملک محمد عبداللّه سنجری» که صحیح آن محمد عبداللّه سجزی است و با اینکه در تعلیقات هم به آن اشاره رفته ولی در متن اصلاح نشده است. در صفحه 380 نیز محمد عبداللّه سیستانی آمده است.

ص 408 س 17 «علاءالدین محمد سام بامیانی» که کامل آن محمد بن سام بامیانی است.

ص 410 س 4 «دختر علاءالدین آتسز حسین داشت» که صورت کامل آن آتسز بن حسین است.

با عنایت به این مسئله که در حال حاضر لزوم اهتمام بیشتر در زمینه چاپ منابع تاریخی با تصحیحی دقیق و نقادانه متناسب با نیاز روز برای دانشجویان و دانش پژوهان بیش از پیش احساس می شود و تلاش موسساتی همچون مرکز نشر میراث مکتوب در این زمینه قابل تقدیر است، امید است پس از گذشت حدود دو دهه از چاپ اولیه کتاب طبقات ناصری در ایران، چاپ جدیدی از این کتاب با رعایت نکات لازم به عمل آید تا برای اهل تحقیق و دانش پژوهان قابل استفاده تر باشد.

انجمن رمان‌نویسی
رمان۹۸

خوش آمدید به رمان ۹۸ | بهترین انجمن رمان نویسی

معرفی کتاب طبقات ناصری

KhatKhati

مدیر بازنشسته رمان ۹۸

رمان ۹۸ | بهترین انجمن رمان نویسی

رمان ۹۸ | دانلود رمان

KhatKhati

مدیر بازنشسته رمان ۹۸

رمان ۹۸ | بهترین انجمن رمان نویسی

رمان ۹۸ | دانلود رمان

KhatKhati

مدیر بازنشسته رمان ۹۸

رمان ۹۸ | بهترین انجمن رمان نویسی

رمان ۹۸ | دانلود رمان

KhatKhati

مدیر بازنشسته رمان ۹۸

رمان ۹۸ | بهترین انجمن رمان نویسی

رمان ۹۸ | دانلود رمان

KhatKhati

مدیر بازنشسته رمان ۹۸

رمان ۹۸ | بهترین انجمن رمان نویسی

رمان ۹۸ | دانلود رمان

درباره ما

لینک‌های پیشنهادی رمان ۹۸

آمار آنلاین

خوش آمدید به رمان ۹۸ | بهترین انجمن رمان نویسی

ما را در شبکه‌های اجتماعی دنبال کنید

مدیر بازنشسته رمان ۹۸

مدیر بازنشسته رمان ۹۸

مدیر بازنشسته رمان ۹۸

مدیر بازنشسته رمان ۹۸

مدیر بازنشسته رمان ۹۸

ما را در شبکه‌های اجتماعی دنبال کنید

درباره ما

لینک‌های پیشنهادی رمان ۹۸

آمار آنلاین