خوارزمشاهیان

M O B I N A · 26/5/23

رجوع کنید به همان، ص 48؛ قس ناصرالدین منشی کرمانی، ص 96).2) تشکیلات نظامی. باتوجه به موقعیت جغرافیایی خوارزم و مجاورت آن با ایلات ترک، سپاه یکی از ارکان اساسی حکومت خوارزمشاهی را تشکیل می‌داد که فرماندهیِ آن در اصل با شخص خوارزمشاه بود (رجوع کنید به نسوی، 1953، ص 183). در برخی منابع، به منصب سپهسالاری (صاحب‌الجیش) در دربار خوارزمشاه اشاره شده که ظاهرآ دارنده آن، به نیابت از سلطان، فرماندهی سپاه را عهده‌دار بوده است. معمولا سپهسالارانِ خوارزم از شاهزادگانِ خوارزمشاهی (به‌ویژه ولیعهد) بودند (رجوع کنید به همانجا؛ منهاج‌سراج، ج 1، ص 306؛ قس ناصرالدین منشی کرمانی، ص 98ـ99).از ترکیب قومی، شیوه جمع‌آوری و نحوه دسته‌بندی نیروهایِ نظامی خوارزمشاهیان اطلاع دقیق و مشروحی در دست نیست، جز آنکه بخشی از سپاه خوارزمشاهیان را مزدوران ایلات قای، قنقلی و قپچاق (اعم از مسلمان یا کافر) تشکیل می‌دادند. با افزایش اقتدار خوارزمشاهیان، در نیمه دوم قرن ششم، به سرعت بر عده این سپاهیان افزوده شد، چنان‌که در طول کمتر از بیست سال، به بیش از دو برابر ارتقا یافت (رجوع کنید به بهاءالدین بغدادی، ص 148، 157ـ159؛ نسوی، 1365ش، ص 19؛ ابن‌تغری بردی، ج 6، ص 219). مواجب سپاهیان مزدور را دیوان عَرْض به صورت نقدی می‌پرداخت. در برخی موارد، به سرداران و فرماندهان سپاه اقطاع داده می‌شد. افزایش شمار آنان قدرت خوارزمشاه را تحت‌الشعاع قرار داد و موجب رفتار خشونت‌آمیز سپاه خوارزمی با ساکنان سرزمینهای مفتوحه گردید (رجوع کنید به ابن‌اثیر، ج 12، ص260، 268؛ نسوی، 1365ش، ص 212).3) مذهب. در عصر خوارزمشاهیان، در سرزمینهایی که از قراختاییان، سلجوقیان و غوریان گرفته بودند، بافتِ مذهبیِ سابق برقرار و محفوظ ماند. اکثر ساکنان خوارزم، حنفی بودند و فقط در خیوه، پیروان مذهب شافعی حضور داشتند، از جمله شهاب‌الدینِ خیوَقی*، از فقهای شافعی، و نظام‌الملک محمدبن مسعود هروی، از وزرای دربار خوارزمشاه، که با نفوذ در دربارِ خوارزمشاهیان، نقش عمده‌ای در تحولات سـ*ـیاسیِ منطقه ایفا کردند (رجوع کنید به عوفی، قسم 4، ج 1، ص 9ـ11؛ نسوی، 1365ش، ص 71ـ72؛ قزوینی، ص 355ـ356؛ ابن ابی‌الوفا، ج 2، ص 443ـ444). از مدتها قبل نیز مکتب معتزله در خوارزم رواج یافته بود و با حضور شخصیت معتزلیِ برجسته‌ای چون جاراللّه زمخشری* (متوفی 538) در آنجا رونق بسزایی داشت (رجوع کنید به قزوینی، ص 349؛ ابن ابی‌الوفا، ج 2، ص 632ـ633؛ بارتولد، 1376ش، ص 164ـ165).با نفوذ ترکان و گسترش شمار آنها در خوارزم در قرن ششم، گرایش به تصوف و میل به اربابِ طریقت فزونی گرفت، چنان‌که با حضور شیخ‌نجم‌الدین کبری* (متوفی 617)، شیخ‌مجدالدین بغدادی* (متوفی 612) و خانقاهِ بزرگ آنها، خوارزم یکی از بزرگ‌ترین مراکز تصوف جهان اسلام شد (رجوع کنید به عوفی، قسم 4، ج 1، ص 9ـ10؛ جامی، ص 419، 422ـ424، 426ـ437).

M O B I N A · 26/5/23

سلاطین خوارزمشاهی نیز در احترام و تکریم پیشوایان مذهبیِ هر دو دسته (متشرعان و متصوفان) فروگذار نمی‌کردند (رجوع کنید به شمس قیس، ص 3؛ عوفی، همانجا؛ قزوینی، ص 356؛ ابن‌خلّکان، ج 4، ص250، ج 6، ص 128). آنها وظایف مذهبی خود را نیز به قاضی‌القضات تفویض می‌کردند، که در سنّت دیوانی آن دوره، در حکم جانشین حضرت رسول صلی‌اللّه علیه‌وآله‌وسلم و انتصاب وی از اهمّ وظایف پادشاه و از شعایر دین اسلام تلقی شده‌است (رجوع کنید به ثعالبی، ص 136؛ بهاءالدین بغدادی، ص 46ـ56؛ نسوی، 1953، ص 77).رابـ*ـطه نیکوی خوارزمشاهیان در دوره قطب‌الدین محمد، علاءالدین اتسز و علاءالدین تکش با علمای مذهبی باعث جذب و توجه جمعی کثیر از این افراد به دربار خوارزم گردید که درنتیجه، آنجا را به یکی از کانونهای اصلی علوم دینی بدل ساخت، چنان‌که علمایی چون فخررازی، سمعانی (متوفی 562)، ابوحامد غرناطی (متوفی 565) و یاقوت حموی (متوفی 623)، برای استماعِ حدیث و کسب دانش از عالمان این منطقه، به آنجا سفر و مدتی در آن منطقه اقامت کردند. حتی خاندانِ مکی* در آنجا ماندگار و به زعامتِ مذهبی منطقه نایل شدند (رجوع کنید به بهاءالدین بغدادی، ص 46ـ47؛ سمعانی، 1408، ج 4، ص 287ـ288؛ ابوحامد غرناطی، ص 146ـ149؛ فخررازی، ص70؛ نسوی، 1365ش، ص 71ـ73، 79؛ قس بیانی، ج 1، ص80ـ81).محل کار قاضی‌القضات، دیوان قضا بود و او با نظارت بر قاضیان متعدد مناطق مختلفِ قلمرو حکومت، امور حقوقی و اجتماعی مردم نظیر عقد و نکاح، ارث، حل‌وفصل منازعات، خریدوفروش املاک و مستغلات را براساس احکام مذهبی تنظیم و اداره می‌کرد (رجوع کنید به نرشخی، ص 36؛ بهاءالدین بغدادی، همانجا؛ لمتون، 1968، ص270ـ272). در ادوار قبل از خوارزمشاهیان، دیوان اوقاف از دیوان قضا مستقل بود اما در دوره خوارزمشاهی تولیت اوقاف به قاضیان واگذار شده‌بود (رجوع کنید به نرشخی، همانجا؛ بهاءالدین بغدادی، ص 52، 55، 74).4) بافت قومی و فرهنگی. سرزمین خوارزم جزئی از سرزمین ایران بود و جمعیت و فرهنگ ایرانی در آن رواج داشت، اما به لحاظِ موقعیتِ جغرافیایی، استقلال نسبیِ فرهنگیِ خود را از سایر نقاط ایران حفظ می‌کرد، به طوری که به استناد مقدمة‌الادب زمخشری، تا قرن ششم در کنار زبان رسمی و ادبیِ فارسی، به زبان باستانی خوارزمی هم گفتگو می‌کردند (رجوع کنید به بارتولد، 1376ش، ص 159ـ160؛ باسورث ، 2004، ص 179؛یارشاطر، ص 584ـ588). با غلبه سلجوقیان بر ایران در قرن پنجم و تمایل آنها به استفاده از نیروهای ایلات بیابانگرد ترک اطراف خوارزم، جمعی کثیر از آنها در آنجا سکنا گزیدند. با روی کار آمدن خوارزمشاهیان، باتوجه به نیاز آنها در استفاده از قپچاقان و قنقلیها در ارتش خود، زمینه ورود گسترده آنها به خوارزم فراهم شد و به‌تدریج روند استحاله قوم بومی ایرانیِ منطقه در فاتحان آغاز گشت (رجوع کنید به باسورث، 1968، ص 141ـ 142؛

M O B I N A · 26/5/23

اسلام، چاپ دوم، ذیل مادّه). پیشرفت این روند به حدی بود که زبان کهنِ خوارزمی در نیم قرن بعد جای خود را به زبان ترکی داد. به‌سبب حضور گسترده ترکان قنقلی در خوارزم در این زمان، فردی به نام محمدبن قیس فرهنگنامه‌ای به زبان قنقلیها تدوین کرد تا وسیله ارتباط با این قبایل را فراهم سازد (رجوع کنید به یارشاطر، همانجا؛ بارتولد، 1376ش، ص 166). البته در کنار هر دوی این زبانها، زبان و ادبیات فارسی رواج و رسمیت داشت. سلاطین خوارزمشاهی نیز به‌رغم داشتن نسبِ ترکی و تکلم بدان زبان، در فرهنگ ایرانی مستحیل شده بودند و علاوه بر مهارت در علوم، حتی به زبان فارسی شعر می‌سرودند و برخی از آنان دیوان اشعارِ مدون داشتند. آنها همچنین از مشوقان اصلیِ شعر و ادبیات فارسی بودند و دربار آنها در قرن ششم و اوایل قرن هفتم، مجمع فضلا و سرایندگان پارسی‌گوی بود (رجوع کنید به جرجانی، ج 1، ص 1ـ3، مقدمه دانش‌پژوه و افشار، ص 2؛ فخررازی، همانجا؛ شمس قیس، ص 3؛ عوفی، گ 129پ).وجود تعدادِ زیادی خانقاه، کتابخانه، مدرسه و مسجد، که متأسفانه جز نام آنها چیزی به‌دست نیامده، گویای رونق تعلیم و تربیت و شکوفایی فرهنگی خوارزم در این زمان است (رجوع کنید به بهاءالدین بغدادی، ص 86؛ نسوی، 1365ش، ص 71ـ73؛ ابن‌ساعی، ج 9، ص 35؛ قزوینی، ص 356).خصوصیات معماری خوارزمشاهیان به علت ویرانیِ اکثر بناهایِ آن عصر، بر ما شناخته شده نیست. از برخی بناهای به‌جای‌مانده، تداوم سنّت معماری سلجوقی هویداست و مشابهت آنها با بناهای ایلخانی نیز عیان است. در ایران، تنها مقبره بابالقمان سرخسی* در سرخس از دوره خوارزمشاهیان برجای مانده است (رجوع کنید به سعیدی، ص 14ـ15، که بدون ذکری از خوارزمشاهیان، از مشابهت بنا با آثار سلجوقی یاد کرده است).منابع : حسین آلیاری، «چنگیز و علاءالدین محمد خوارزمشاه»، در مجموعه مقالات اولین سمینار تاریخی هجوم مغول به ایران و پیامدهای آن، ج 1، تهران: دانشگاه شهید بهشتی، 1379ش؛ ابن ابی‌الوفا، الجواهرالمضیة فی طبقات الحنفیة، چاپ عبدالفتاح محمدحلو، ریاض 1413/1993؛ ابن‌اثیر؛ ابن‌اسفندیار، تاریخ طبرستان، چاپ عباس اقبال آشتیانی، تهران ?]1320ش[؛ ابن‌تغری بردی، النجوم‌الزاهرة فی ملوک مصروالقاهرة، قاهره ?] 1383[ـ 1392/ ?] 1963[ـ1972؛ ابن‌جوزی، المنتظم فی تاریخ الملوک و الامم، حیدرآباد، دکن 1357ـ1359/1938ـ1940؛ ابن‌خلّکان؛ ابن‌ساعی، الجامع‌المختصر فی عنوان‌التواریخ و عیون‌السیر، ج 9، چاپ مصطفی‌جواد، بغداد 1353/1934؛ ابن‌شاکر کتبی، عیون‌التواریخ، ج 12، چاپ فیصل سامر و نبیله عبدالمنعم داود، بغداد 1397/1977؛

M O B I N A · 26/5/23

ابن‌شاکر کتبی، عیون‌التواریخ، ج 12، چاپ فیصل سامر و نبیله عبدالمنعم داود، بغداد 1397/1977؛ ابن‌شهاب، جامع‌التواریخ ابن‌شهاب، نسخه خطی سازمان اسناد و کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران، ش 1330ف؛ ابن‌طقطقی، الفخری فی‌الآداب السلطانیة والدول الاسلامیة، چاپ و.آلوارت، گوتا 1860؛ ابن‌وردی، تاریخ ابن‌الوردی، نجف 1389/1969؛ ابوحامد غرناطی، رحلة‌الغرناطی: تحفة الالباب و نخبة الاعجاب و رحلة الی اوروبّة و آسیة، چاپ قاسم وهب، ابوظبی 2003؛ اسناد و نامه‌های تاریخی، تألیف علی مؤیدثابتی، تهران : طهوری، 1346ش؛ محمودبن محمد اصفهانی، دستورالوزراه، چاپ رضا انزابی‌نژاد، تهران 1364ش؛ احمدبن حامد افضل‌الدین کرمانی، سلجوقیان و غز در کرمان، تحریر محمدابراهیم خبیصی، چاپ محمدابراهیم باستانی پاریزی، تهران 1373ش؛ واسیلی ولادیمیروویچ بارتولد، تاریخ ترکهای آسیای مرکزی، ترجمه غفار حسینی، تهران 1376ش؛ همو، ترکستان‌نامه: ترکستان درعهد هجوم مغول، ترجمه کریم کشاورز، تهران 1352ش؛ فتح‌بن علی بنداری، تاریخ دولة آل‌سلجوق ]زبدة‌النُصرة و نخبة‌العُصرة[، بیروت 1978؛ محمدبن مؤید بهاءالدین بغدادی، التوسل الی‌الترسل، چاپ احمد بهمنیار، تهران 1315ش؛ شیرین بیانی، دین و دولت در ایران عهد مغول، تهران 1367ـ1375ش؛ علی‌بن زید بیهقی، تاریخ بیهق، چاپ احمد بهمنیار، تهران 1317ش؛ تاریخ آل‌سلجوق در آناطولی، چاپ نادره جلالی، تهران: دفتر نشر میراث مکتوب، 1377ش؛ عبدالملک‌بن محمد ثعالبی، آداب‌الملوک، چاپ جلیل عطیه، بیروت 1990؛ عبدالرحمان‌بن احمد جامی، نفحات‌الانس، چاپ مهدی توحیدی‌پور، ]تهران 1337ش[؛ اسماعیل‌بن حسین (حسن) جرجانی، ذخیره خوارزمشاهی، ج 1، چاپ محمدتقی دانش‌پژوه و ایرج افشار، تهران 1344ش؛ جوینی؛ حدودالعالم؛ حمداللّه مستوفی، تاریخ‌گزیده؛ محمدبن احمد ذهبی، تاریخ‌الاسلام و وفیات المشاهیر و الاعلام، چاپ عمر عبدالسلام تدمری، حوادث و وفیات 611ـ620ه .، بیروت 1418/1997؛ همو، العبر فی خبر من غبر، ج 3، چاپ فؤاد سیّد، کویت 1961؛ محمدبن علی راوندی، کتاب راحة‌الصدور و آیة‌السرور در تاریخ آل‌سلجوق، چاپ محمد اقبال، تهران 1333ش؛ محمدبن محمد رشیدالدین وطواط، ابکار الافکار فی‌الرسائل و الاشعار، نسخه خطی کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی، ش 4429؛ همو، دیوان، چاپ سعید نفیسی، تهران 1339ش؛ همو، عرایس الخواطر و نفایس‌النوادر، نسخه عکسی کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران، ش 218؛ عباس سعیدی، سرخس دیروز و امروز

M O B I N A · 26/5/23

پژوهشی در جغرافیای تاریخی و انسانی سرخس، تهران 1354ش؛ عبدالکریم‌بن محمد سمعانی، الانساب، چاپ عبداللّه عمر بارودی، بیروت 1408/1988؛ همو، التحبیر فی‌المعجم‌الکبیر، چاپ منیره ناجی سالم، بغداد 1395/ 1975؛ محمدبن مسعود سوزنی، دیوان، چاپ ناصرالدین شاه‌حسینی، تهران 1338ش؛ محمدبن علی شبانکاره‌ای، مجمع‌الانساب، چاپ میرهاشم محدث، تهران 1363ـ1381ش؛ محمدبن قیس شمس‌قیس، کتاب‌المعجم فی معاییر اشعارالعجم، تصحیح محمدبن عبدالوهاب قزوینی، چاپ مدرس رضوی، تهران ?]1338ش[؛ ظهیرالدین ظهیری نیشابوری، سلجوقنامه، تهران 1332ش؛ محمدبن محمد عمادالدین کاتب، خریدة‌القصر و جریدة‌العصر فی ذکر فضلاء اهل خراسان و هراة، ج 2، چاپ عدنان محمد آل‌طعمه، تهران 1378ش؛ محمدبن محمد عوفی، جوامع الحکایات و لوامع‌الروایات، نسخه خطی کتابخانه دانشکده ادبیات دانشگاه تهران، ش 27ـب؛ همان، قسم 4، ج 1، چاپ مظاهر مصفا، تهران 1370ش؛ محمدبن عمر فخررازی، جامع‌العلوم (ستّینی)، چاپ علی‌آل‌داود، تهران 1382ش؛ زکریابن محمد قزوینی، کتاب آثارالبلاد و اخبارالعباد، چاپ فردیناند ووستنفلد، گوتینگن 1848، چاپ افست ویسبادن 1967؛ نجم‌الدین ابوالرجاء قمی، تاریخ‌الوزراء، چاپ محمدتقی دانش‌پژوه، تهران 1363ش؛ احمدبن محمد مَقریزی، السلوک لمعرفة دول‌الملوک، چاپ محمد عبدالقادر عطا، بیروت 1418/1997؛ منشآت، یا، مکاتبات سلاطین ماضیه، نسخه خطی کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران، ش 2257ـ2259؛ عثمان‌بن محمد منهاج سراج، طبقات ناصری، یا، تاریخ ایران و اسلام، چاپ عبدالحی حبیبی، تهران 1363ش؛ ناصرالدین منشی کرمانی، نسائم‌الاسحار من‌لطائم الاخبار در تاریخ وزراء، چاپ جلال‌الدین محدث ارموی، تهران 1338ش؛ محمدبن جعفر نرشخی، تاریخ بخارا، ترجمه ابونصر احمدبن محمدبن نصر قباوی، تلخیص محمدبن زفربن عمر، چاپ مدرس رضوی، تهران 1351ش؛ محمدبن احمد نسوی، سیرت جلال‌الدین مینکبرنی، چاپ مجتبی مینوی، تهران 1365ش؛ همو، سیرة‌السلطان جلال‌الدین منکبرتی، چاپ حافظ احمد حمدی، ]قاهره[ 1953؛ احمدبن عمر نظامی عروضی، چهارمقاله، چاپ محمد قزوینی و محمد معین، تهران 1333ش؛ احسان یارشاطر، «آثار بازیافته زبان خوارزمی»، مهر، سال 8، ش 10 (دی 1331)؛Clifford
منبع: حوزه نت

خوش آمدید به رمان ۹۸ | بهترین انجمن رمان نویسی

خوارزمشاهیان

M O B I N A

سرپرست بخش فرهنگ و ادب

رمان ۹۸ | بهترین انجمن رمان نویسی

رمان ۹۸ | دانلود رمان

M O B I N A

سرپرست بخش فرهنگ و ادب

رمان ۹۸ | بهترین انجمن رمان نویسی

رمان ۹۸ | دانلود رمان

M O B I N A

سرپرست بخش فرهنگ و ادب

رمان ۹۸ | بهترین انجمن رمان نویسی

رمان ۹۸ | دانلود رمان

M O B I N A

سرپرست بخش فرهنگ و ادب

رمان ۹۸ | بهترین انجمن رمان نویسی

رمان ۹۸ | دانلود رمان

M O B I N A

سرپرست بخش فرهنگ و ادب

رمان ۹۸ | بهترین انجمن رمان نویسی

رمان ۹۸ | دانلود رمان

درباره ما

لینک‌های پیشنهادی رمان ۹۸

آمار آنلاین

خوش آمدید به رمان ۹۸ | بهترین انجمن رمان نویسی

ما را در شبکه‌های اجتماعی دنبال کنید

سرپرست بخش فرهنگ و ادب

سرپرست بخش فرهنگ و ادب

سرپرست بخش فرهنگ و ادب

سرپرست بخش فرهنگ و ادب

سرپرست بخش فرهنگ و ادب

ما را در شبکه‌های اجتماعی دنبال کنید

درباره ما

لینک‌های پیشنهادی رمان ۹۸

آمار آنلاین