دانستنی‌های ویرگول

!MeŁłКa ƝasłƦłaƝ! · 2/4/20

کاما و نقطه‌کاما

کاما یا همان ویرگول فرانسوی(Virgule)، نشانۀ مکث و درنگ کوتاه است و در کاربرد آن باید اصل خسّت را رعایت کرد؛ زیرا زیاده‌روی در کاربرد آن پسندیده نیست؛ لذا باید جای استفاده از آن را آموخت تا حدّ اعتدال در آن رعایت شده و بیش از مقدار لازم از آن استفاده نکنیم.

بنابر نظرگاه ویراستاران در جایگاه‌های زیر از کاما استفاده می‌شود:

پس از مُنادا: آقای رئیس، اجازه بفرمایید؛
پس از قیدِ اول جمله: بنابراین، این دو مثلث باهم مساوی‌اند؛
پیش و پس از قید وسط جمله: از دیروز، هم‌زمان با سردشدن هوا، مراسم صبحگاه لغو شد؛
پیش و پس از عبارت‌های توضیحی(تکمیلی، تخصیصی، بدل و معترضه): در این ناحیه انواع غلات،‌به‌ویژه گندم، به‌خوبی به‌عمل می‌آید؛
پس از فعل وسط جمله: چنانچه موافقید، برخیزید؛
به‌جای واو برای عطف بیش از سه کلمۀ هم‌پایه، به‌جز عطف پایانی که با واو عطف می‌شود: زید، عمرو، بکر و خالد آمدند؛
پیشگیری از ابهام معنایی: آنان همه، کار می‌کنند تا ثروتمند شوند؛
بین اجزای نشانی: خراسان رضوی، مشهد، آخوند خراسانی۲۳؛
بین اجزای مشخصات کتابشناختی: موسوی اصفهانی، سید محمدتقی، مکیال المکارم.

نقطه‌کاما نشانۀ درنگ بیشتر از کاما و کمتر از نقطه است و در جایگاه‌های ذیل استفاده می‌شود:

بین دو جمله‌ای که از نظر ساختاری کامل‌اند؛ ولی از نظر معنایی به‌هم وابسته‌اند؛ یعنی پیش از: «یعنی، مثلاً، برای نمونه، زیرا، ازاین‌رو، لذا، بنابراین، ولی، البته، چنان‌که، بااین‌حال، همان‌طورکه و…»؛
پایان هر جزء در برشمردنی‌ها: کلمه بر سه قسم است: ۱. اسم؛ ۲. فعل؛ ۳. حرف. غیر از آخرین جزء که پس از آن نقطه قرار می‌گیرد؛
درنگِ وسطِ تیترها: «شیخ بهایی؛ فقیه ذوفنون» و «رجعت؛ چیستی و چرایی»؛
بین عنوان اصلی و فرعیِ کتاب و مقاله: «غلط ننویسیم؛ فرهنگ دشواری‌های خطّ فارسی».

کاما و نقطه‌کاما در فاصله‌گذاری

قواعد ویرایشی ویرگول نقطه ویرگول کاما نقطه کاما

کاما و نقطه‌کاما، مانند سایر نشانه‌های درنگ(.:!؟) به حرفِ پیشینشان می‌چسبند و از مابعدشان فاصلۀ کامل می‌گیرند.
البته این‌ها مُشتی بود از خروار.

برخی از گزینه‌های ذکرشده، دارای استثنائاتی هستند، برخی، بند و تبصره‌هایی دارند که در کارگاه‌های آموزش ویرایش به آن‌ها پرداخته می‌شود.

روش تایپ کاما و نقطه‌کاما

در محیط ویندوز در حالت عادی با فشردن Shift+T یا همان «شیفت و ف» می‌توانید کاما را درج کنید؛ البته خیلی‌ها به‌اشتباه از کلید ترکیبی Shift+U استفاده می‌کنند و ویرگولشان به این شکل (,) درج می‌شود. و برای درج نقطه‌کاما از Shift+Y یا همان «شیفت و غ» استفاده کنید.

نکته: اگر نرم‌افزار ترای‌لایوت(Tray Layout) را نصب داشته باشید، باید برای درج کاما از «شیفت و ع» استفاده کنید، که اصل هم همین است؛ ولی این نرم‌افزار مزیت‌ها و معایب خاص خودش را دارد که ان‌شاء‌الله در آینده به آن می‌پردازیم.

ویرگول آکسفورد

در برخی شیوه‌نامه‌ها از نوعی ویرگول به نام «ویرگول زنجیره‌ای» (serial comma)، معروف به ویرگول آکسفورد یا هاروارد یاد می‌شود. در زنجیرۀ کلمات معطوف به هم، خواننده ممکن است در خواندن کلماتِ مرکب و گروه اسمی خطا کند.

مثال: انسان باید پنج گروه: نان و غلات، سبزیجات، میوه‌ها، شیر و لبنیات، و گوشت‌ها را در سبد غذایی خود قرار دهد.

در این مثال «شیر و لبنیات» گرچه یک اسم مرکب هستند و در سلسلۀ معطوف‌ها یک واحد به‌شمار می‌رود و باتوجه به اینکه معطوفِ ماقبل آخر است، باید پس از آن فقط «واو» قرار بگیرد؛ ولی کاما نیز باید اضافه شود تا مخاطب به‌اشتباه نیافتد.

در واقع عُمده‌نقش ویرگول آکسفورد، تعیین فصل و وصل و رفع ابهام نحوی کلام است و در مواردی که واو میان‌ِوند (در اسم‌های مرکب؛ مثل: بگیر و ببند و فراز و نشیب) با واو عطف نهایی در گروه هم‌پایه پشت سر هم قرار می‌گیرند، ضرورت دارد.

البته کسانی که دارای ذوق ویرایشی هستند بر این باورند که این ویرگول چندان زیبا نیست؛ ازاین‌رو گروه ویراستاران به‌جای این ویرگول، دو راه‌حلّ دیگر را پیشنهاد می‌دهد:
۱. استفاده از عباراتی مانند: «و در نهایت، و در پایان، و آخرین گزینه و…»؛
۲. استفاده از گزینه‌ها به‌صورت شمارشی.
و درصورتی‌که این‌ها ممکن نبود، از ویرگول آکسفورد استفاده می‌شود.