هنر سفالگری

★PARDIS★ · 28/8/19

سفالگری یکی از مهمترین و قدیمی ترین هنرهای دستی بشر بوده که از دیر باز در ایران رونق داشته است. در دوران پیش از تاریخ ظروف سفالین با دست وبدون هیچ وسیله ای ساخته می‌شده بنابراین دارای برشهای بی قاعده وبدنه ضخیم بوده است وشیارهای موجود بر روی بعضی از ظروف این دوره در شوش وتل باکون نشان می‌دهد که ظرف را با دست مرطوب یا با کمک وسیله ای چوبی یا استخوانی مالش داده اند. بعدها چرخ سفال توسط ایرانیان اختراع شدابتدا این چرخ صفحه ای ساده بوده و بتدریج به چرخ بزرگی تبدیل شده که سفالگر با پاهای خود آنرا به حرکت در می‌آورد – تفاوت آن با چرخ انگلیسی در این بود که چرخ کوزه گر انگلیسی به وسیله میله بارمو

حرکت می‌کرد – کوزه گر در جهت مخالف حرکت عقربه ساعت با پای خود چرخ را می گرداند و با دست به مواد خام کوزه گری که گل رس یا خاک رس بود شکلهای خاص که متبلور ذوق و سلیقه نقشی از هنر های ایرانی را در خود داشت، می دادو آثار هنری ارزشمندی ایجاد می گرداندسپس برای ماندگار کردن این آثار آنها را در کوره های پخت ویژه حرارت می‌داد و در صورت دلخواه با لعاب ویژه ای می پوشاند .

۱- سفال با تزیینات لعابی
۲- سفال با تزیینات غیر لعابی
که البته تزیینات غیر لعابی تقریبا” از همان ابتدا که بشر به ساخت سفال پرداخت پدیدار شد وهمچنان ادامه دارد. اما تزیینات لعابی در اواخر دوره قبل از اسلام ایجاد شد ودر دوره بعد از اسلام رواج یافت وبه اوج رسید و باعث از رونق افتادن تزیینات غیر لعابی شد .
تا جایی که اکثر متون مربوط به سفال درزمینه ساخت وتزیینات لعابی سفال است . و همچنین بیشتر کارهای هنری نیز مربوط به همین زمینه می‌باشد .
این ناآشنا بودن تزیینات غیر لعابی مرا بر این داشت تا تحقیق خود را در این زمینه انجام دهم .این در حالی بود که به دلیل فراموش شدگی این هنر اطلاعت بسیار ناچیزی در دست بود .

★PARDIS★ · 28/8/19

پرداخت
• روش داغدار کردن و مهر کشیدن : در این روش با مهره ای که جنس آن از سنگ صابون است یا با قطعهای اشتخوان , ظروفی را که تازه درست کرده اند ودر حال خشک شدن است پرداخت می‌کنند .معمولا”ظرف در حالی که روی چرخ می‌گردد, بر اثر تماس با مهره داغدار شده , پس از پخته شدن , اثر مهر روی سفال به جای می‌ماند وحالت براق وصیقلی پیدا می‌کند سفالهای داغدار در سراسر هزاره پنجم ق.م تا دوره اسلامی در تمدنهای مختلف , بویژه در دوران استفاده از سفال خاکستری , متداول بوده است.
• روش پرداخت و پوشش دادن : این روش بر طرف کردن هر گونه حشو وزواید وناهمواری وناهمگونی است که مهارت ودقت سفالگر در این مرحله موجب تولید مطلوب می‌گردد . سابقه این امر از اثر به جا مانده از انگشتان وابزار مورد استفاده بر روی سفال از هزاره پنجم قبل از میلاد که هنوز از چرخ دستی استفاده نشده بود و از روشهای دستی و فیتیله ای یا سبدی اشتفاده می‌شد , دیده می‌شود . از بین بردن تر کها , اصلاح شکل کروی ودایره ای ظرف , نازک , سبک ویکنواخت کردن از اهداف پرداخت نمودن است در دورا ن اسلامی همواره این روش مورد استفاده سفالگران بوده واین مرحله از سفالگری اهمیت زیادی داشته است .
• صیقل دادن: این روش در واقع نوعی لعاب دادن است که با داغدار کردن فرق دارد .در دشت خوزستان وفلات مرکزی , سیلک, چشمه علی, اسماعیل آباد و قره تپه نمونه های از سفال قرمز منقوش یافت شده که به نحوی با لعاب گلی صیقلی شده وسپس منقوش گردیده است . زیباترین شکل این لعاب صیقلی در حفریات خوزستان, در قدیمی ترین لایه های چغا میش که به نام سوزیانایعتیق نامیده می‌شود , دیده شده است و تاریخ آن به اواخر هزاره هفتم واوایل هزاره

ششم ق.م می‌رسد . در گزارش کاوشگران این نوع سفال صیقل منقوش خوانده شده است . در دوران پس از سفال نخودی وقرمز منقوش , یعنی دوره سفال خاکستری , همچنان روش استفاده از لعاب ودوغاب برای صیقل دادن بین سفالگران رایج بوده است که زیبا ترین نمونه آن را در سفالهای خاکستری تپه حصار می‌توان دید که به صورت طرحهای هندسی دیده می‌شود . در نقاط دیگر نظیر مارلیک , خورین, قیطریه, حسنلو, بسطام آذر بایجان و اورارتوئی ساحل دریاچه وان نیز نمونه های این سفال به وفور دیده شده است در دوره های اسلامی استفاده از لعاب بتدریج

جایگزین این روش شد .
تزیین
هر گونه فعالیتی که برای آرایش ظروف سفالی انجام می‌گیرد تزیین نامیده می‌شود . برای تزیین روشهای مختلفی وجود دارد.
• تزیینات نقطه چین وگود : در این نوع تزیین , نقاط مورد نظر ظروف سفالی را در حالت نیمه خشک با ابزار نوک تیز به صورت نقطه های فرو رفته تزیین می‌کنند. نمونه این ظروف در کاوشهای شوش, جعفر آباد, چغامیش وفلات مرکزی دیده شده است .
• ترصیع یا نگین نشاندن : ترصیع یعنی نشاندن گوهر یا جواهر روی شئ , این شیوه در دوران باستان قبل از اینکه روی سفال متداول شود روی مجسمه ها- با نشاندن سنگهای رنگین به جای چشم وتزینات گردنبند یا دسته شمشیرها وسلاحها – ودردوره های بعد روی ظروف وسایر وسایل مرسوم بوده است . در دورا ن اسلامی بخصوص ظروف ساده بدونه لعاب را با قطعات لعابی یا خمیر شیشه و خرمهره های رنگین مرصع می‌کردند . در دوره ایلخانی عمل مرصع کردن روی سفال رونق بسیار داشته است در عمل ترصیع گاهی اوقات از قبل , محل نشاندن تزیینات را آماده می‌کردند وگاهی به هنگام خیس بودن سفال , قطعات مورد نظر را می‌نشاندند و سپس سفال را به کوره می‌بردند .
• تزیین پوششی یا اسلیپ : در این روش: گل رس را با آب ترکیب کرده , به صورت دوغاب در می‌آورند . پس از خشک شدن ظرف, آن را در ظرف دوغابی فرو برده , یا با پر پرندگان , مثل قلمو , دوغاب را بربدنه ظرف می‌مالند . گاهی برای تغییر رنگ بدنه ظرف از دوغاب رنگی استفاده می‌کنند . شیوه دیگری که با این تکنیک نزد سفالگران کار برد دارد , شیوه اسگرافیا تو یا خراش دادن و تراشیدن است. سفالی که قبلا” با لعاب گل پوشش داده اند با شیئ نوک تیز خراش می‌دهند و سپس به کوره می‌برند .دراین نوع سفالهای لعابدار محل خراش داده رابارنگ قلم گیری نموده و سپس لعاب یک رنگ شفاف می‌دهند تا نقش خراشیده شده زیر لعاب خود را نشان دهد .

★PARDIS★ · 28/8/19

پرداخت
• روش داغدار کردن و مهر کشیدن : در این روش با مهره ای که جنس آن از سنگ صابون است یا با قطعهای اشتخوان , ظروفی را که تازه درست کرده اند ودر حال خشک شدن است پرداخت می‌کنند .معمولا”ظرف در حالی که روی چرخ می‌گردد, بر اثر تماس با مهره داغدار شده , پس از پخته شدن , اثر مهر روی سفال به جای می‌ماند وحالت براق وصیقلی پیدا می‌کند سفالهای داغدار در سراسر هزاره پنجم ق.م تا دوره اسلامی در تمدنهای مختلف , بویژه در دوران استفاده از سفال خاکستری , متداول بوده است.
• روش پرداخت و پوشش دادن : این روش بر طرف کردن هر گونه حشو وزواید وناهمواری وناهمگونی است که مهارت ودقت سفالگر در این مرحله موجب تولید مطلوب می‌گردد . سابقه این امر از اثر به جا مانده از انگشتان وابزار مورد استفاده بر روی سفال از هزاره پنجم قبل از میلاد که هنوز از چرخ دستی استفاده نشده بود و از روشهای دستی و فیتیله ای یا سبدی اشتفاده می‌شد , دیده می‌شود . از بین بردن تر کها , اصلاح شکل کروی ودایره ای ظرف , نازک , سبک ویکنواخت کردن از اهداف پرداخت نمودن است در دورا ن اسلامی همواره این روش مورد استفاده سفالگران بوده واین مرحله از سفالگری اهمیت زیادی داشته است .
• صیقل دادن: این روش در واقع نوعی لعاب دادن است که با داغدار کردن فرق دارد .در دشت خوزستان وفلات مرکزی , سیلک, چشمه علی, اسماعیل آباد و قره تپه نمونه های از سفال قرمز منقوش یافت شده که به نحوی با لعاب گلی صیقلی شده وسپس منقوش گردیده است . زیباترین شکل این لعاب صیقلی در حفریات خوزستان, در قدیمی ترین لایه های چغا میش که به نام سوزیانایعتیق نامیده می‌شود , دیده شده است و تاریخ آن به اواخر هزاره هفتم واوایل هزاره

ششم ق.م می‌رسد . در گزارش کاوشگران این نوع سفال صیقل منقوش خوانده شده است . در دوران پس از سفال نخودی وقرمز منقوش , یعنی دوره سفال خاکستری , همچنان روش استفاده از لعاب ودوغاب برای صیقل دادن بین سفالگران رایج بوده است که زیبا ترین نمونه آن را در سفالهای خاکستری تپه حصار می‌توان دید که به صورت طرحهای هندسی دیده می‌شود . در نقاط دیگر نظیر مارلیک , خورین, قیطریه, حسنلو, بسطام آذر بایجان و اورارتوئی ساحل دریاچه وان نیز نمونه های این سفال به وفور دیده شده است در دوره های اسلامی استفاده از لعاب بتدریج

جایگزین این روش شد .
تزیین
هر گونه فعالیتی که برای آرایش ظروف سفالی انجام می‌گیرد تزیین نامیده می‌شود . برای تزیین روشهای مختلفی وجود دارد.
• تزیینات نقطه چین وگود : در این نوع تزیین , نقاط مورد نظر ظروف سفالی را در حالت نیمه خشک با ابزار نوک تیز به صورت نقطه های فرو رفته تزیین می‌کنند. نمونه این ظروف در کاوشهای شوش, جعفر آباد, چغامیش وفلات مرکزی دیده شده است .
• ترصیع یا نگین نشاندن : ترصیع یعنی نشاندن گوهر یا جواهر روی شئ , این شیوه در دوران باستان قبل از اینکه روی سفال متداول شود روی مجسمه ها- با نشاندن سنگهای رنگین به جای چشم وتزینات گردنبند یا دسته شمشیرها وسلاحها – ودردوره های بعد روی ظروف وسایر وسایل مرسوم بوده است . در دورا ن اسلامی بخصوص ظروف ساده بدونه لعاب را با قطعات لعابی یا خمیر شیشه و خرمهره های رنگین مرصع می‌کردند . در دوره ایلخانی عمل مرصع کردن روی سفال رونق بسیار داشته است در عمل ترصیع گاهی اوقات از قبل , محل نشاندن تزیینات را آماده می‌کردند وگاهی به هنگام خیس بودن سفال , قطعات مورد نظر را می‌نشاندند و سپس سفال را به کوره می‌بردند .
• تزیین پوششی یا اسلیپ : در این روش: گل رس را با آب ترکیب کرده , به صورت دوغاب در می‌آورند . پس از خشک شدن ظرف, آن را در ظرف دوغابی فرو برده , یا با پر پرندگان , مثل قلمو , دوغاب را بربدنه ظرف می‌مالند . گاهی برای تغییر رنگ بدنه ظرف از دوغاب رنگی استفاده می‌کنند . شیوه دیگری که با این تکنیک نزد سفالگران کار برد دارد , شیوه اسگرافیا تو یا خراش دادن و تراشیدن است. سفالی که قبلا” با لعاب گل پوشش داده اند با شیئ نوک تیز خراش می‌دهند و سپس به کوره می‌برند .دراین نوع سفالهای لعابدار محل خراش داده رابارنگ قلم گیری نموده و سپس لعاب یک رنگ شفاف می‌دهند تا نقش خراشیده شده زیر لعاب خود را نشان دهد .

★PARDIS★ · 28/8/19

• تزیینات افزوده وبرجسته : در این روش همان طور که از نامش پیداست قصد آن است که به شیوه بهره گیری از خمیر یا از طریق لایه چینی طرح ونقش بر بدنه خامافزوده می‌شود لذا یا طرحها و نقوش به صورت تکه های از خمیر بر بدنه خام چسبانده می‌شود و یا آن که بعد از انتقال طرح روی بدنه به تدریج دوغاب غلیظ گل به وسیله قلمو بر روی محل مورد نظر گذاشته می‌شود تا برجستگی مناسب ومورد نظر حاصل شود.

کوزه ها و ظروفی که دارای این نوع تزیین هستند , علاوه بر زیبای واستحکام بیشتراز قابلیت حمل ونقل سهلتر نیز برخوردارند وبه راحتی می‌توان آنها را در دست وبازو نگاه داشت . نوع دیگر برجسته کاری , ایجاد موجهای حلقوی بر بدنه ظرف است, طوری که برجستگی و فرو رفتگی های سطح ظرف بخوبی محسوس است .
افزوده کاری معمولا”مفهوم عامتری دارد وتزیین صرف بودن افزوده کاری زمانی است که نقوش یا نقشهای که به صورت قالبی تهیه شده اند بر شانه یا بدنه ظروف چسبانده شود. گاهی این افزوده کاری ها شامل دسته های تزیینی , پایه های خراطی شده مجزا یا لوله ها یا آبریزهای است که قبلا”درست شده وبه ظرف الحاق می‌شود.

در کل این روش بیشتر در ظروف سفالین بدونه لعاب به کار می‌رفته , ولی گاهی در ظروف لعاب دار هم استفاده می‌شده است .
نوع دیگر تزیین برجسته بدین صورت بود که : اطراف طرح تزیینی را می‌تراشیدند , در نتیجه قسمتهای از گل زمینه جدا شده وشکل مورد نظر حالت برجسته به خود می‌گرفته است.
• تزیینات مهری یا استامپی : در این روش که کاربرد آن سابقه دیرینه ای در سفالگری ایران دارد نقوش مورد نظر بر روی مهرهای که می‌تواند از جنس فلز ,سنگ , چوب, سفال ویا لاستیک باشد حک می‌شود وبا اعمال فشار بر پشت مهر نقش روی بدنه انتقال می‌یابد
روش تزیین ظروف با مهر یا قالب سابقه طولانی دارد. از زمان پیدایش مهرهای استوانه ای برای نشان دادن مالکیت یا علائم مشخص دیگر , کاربرد آن روی سفال نیز متداول شده است وسابقه این امر به هزاره چهارم ق.م می‌رسد . نمونه های نقوش مهری در ایران را در شوش, حصار, سیلک, - باکون ودر بین النهرین در اروک , جمدت نصر , کیش ولاگاش می‌توان دید . موضوع این مهرها وقایع روزمره زندگی یا نمادهای مانند نقش بز به صورت قرینه در دو طرف درخت زندگی است . اثر مهر روی سفال وگل بصورت برجسته مشاهده می‌شود . در دوران تاریخی گذشته, بویژه دوره ساسانی , این روش تزیین بسیار مرسوم بوده است وادامه این شیوه در دوره اسلامی

, از قرون اولیه تا پایان دوره ایلخانی , روی سفالهای بدون لعاب وگاه لعابدار دیده شده است .
تکرار نقش ضربی مهرها بر بدنه یک ظرف , صرفا” جنبه تزیینی دارد .اوج استفاده از این تزیین در قالبهای است که نقوش مورد نظر به صورت معکوس یا منفی روی آنها حک شده ومربوط به دوره سلجوقی است . در این دوره تعداد زیادی تنگها وآبخوریهای قالبی نقش دار با لعاب یکرنگ به رنگهای لاجوردی , فیروزهای وشیری در کار گاههای سفالگری تولید می‌شود که توصیف بیشتر ویژگیهای آنها در بخش معرفی سفالهای دوره اسلامی خواهد آمد .

★PARDIS★ · 28/8/19

• روش قالبی : بهره گیری از ظرفی که در سطح داخلی آن نقوش به صورت منفی یا مثبت کنده شده است به عنوان قالب وبرای تزیین بدنه خام نیز یکی از روشهای تزیین است در این روش یا گل رس مرطوب در داخل قالب فشرده می‌شود یا بدنه خام گلین داخل قالب قرار می‌گیرد قالب بسته می‌شود وبا فشار ملایمی که بر بدنه وارد می‌شود نقش بر سطح خارجی بدنه خام انتقال می‌یابد این نوع قالبها در گذشته از جنس سفال , سنگ وچوب ساخته می‌شده وامروزه بیشتر از گچ ساخته می‌شود و بدیهی است که قالبهای که دارای طرح گود بوده اند , تزیین به صورت برجسته نمایان می‌شده وقالبهای با طرح برجسته تزیین گود راایجاد می‌کرده اند .

قالب گیری را می‌توان به حالتی مخصوص از چاپ تشبیه کرد وباید توجه داشت که تزیین به دست آمده بااین روش , در حقیقت نتیجه دو عمل است :
۱- تهیه قالب از گل پخته یا فلز
۲- تولید تکراری اشیاء به وسیله آن قالب
قالب وسیله تولید نامحدود و تکراری , با روش دستی بوده است . نمونه های در دست است که سفالگر نام خود را بر آن حکاکی کرده , که به عقیده بعضی از کارشناسان این نام کمتر به عنوان امضاء اثر , وبیشتر به عنوان علامت یا نشانه مالکیت به کار برده شده است . بی تردید کاربرد قالب نیز در طول زمان در شرایط اجتماعی مختلف , تغییر یافته وبتدریج تکامل یافته است .

• روش مشبک : در این روش بعد از انتقال طرح بر بدنه سفالی , فضاهای منفی آن با دقت وبا ابزار برش ظریف بریده می‌شود تا طرح اصلی به صورت شباک و شبکه شبکه نمایان شود .
در واقع این تزیین با سوراخ کردن یا بریدن قسمتهای از بدنه سفال ایجاد می‌شده است . در دوران ابتدای این روش فقط در ساختن اشیاء معین و مشخصی مانند انواع شمعدانها به کار می‌رفته است که با عبور نور ازب سوراخهای آن زیبایی خاصی به وجود می‌آورده است , وچون وجود سوراخها یا برشها بر بد نه ظروف برای نگهدار ی یا حمل مایعات مناسب نبوده , این روش طبعا” برای ظروف مصرفی به کار نمی‌رفته است .

در برخی از این نوع تزیین ها که سوراخها کوچکتر بوده , در هنگام پخت , لعاب سوراخها را پر می‌کرده است . نمونه تکامل یافته تر این نوع تزیین که نهایت پیشرفت در هنر سفالگری را نشان می‌دهد , به صورت تنگهای دو لایه یا توری ساخته می‌شده است که لایه مشبک بیرونی , سطح ظرف اصلی را می‌پوشاند و لایه داخلی برای نگهداری مایعات به کار می‌رفته است . این نوع ظروف بیشتر در دوران سلجوقی ومغول تولید شده واثاراین دوره حکایتگر پیشینه این روش از تزیین مشبک در هنر سفالگری وسرامیک سازی ایران است. در حال حاظر از این روش تزیین در شهر ضا, سیاهگل وتهران استفاده می‌شود.

★PARDIS★ · 28/8/19

چکیده
سفالگری، هنری است که به صورت (شکل) سنتی طی هزاران سال اصول فنی ارزشمند خود را تا به امروز حفظ کرده است. علاوه برارزش‌های هنری با بررسی دقیق این آثار، امکان شناخت حرفه‌ها، صنایع و آثار مادی طوایف و جوامع بشری در قلمروهای فرهنگ‌های گوناگون را فراهم می‌آید. بنابرآنچه گذشت، باید سفال را به عنوان تجلی فعالیت ذهن و خلاقیت و ابداع هنری انسان‌های گذشته ارج نهاد. زیرا سفالگری هنری همگانی بوده که نه تنها سلیقه ابداع کننده، بلکه نشانه‌های معینی از زندگی اجتماعی و دوره زندگی و ویژگی‌های مادی و معنوی آن را به ما نشان می‌دهد، و وسیله مستقیمی برای شناسایی تمدن شهرها، اقوام و ادوار مختلف است. زیرا هر ملتی برای تزئین سفال‌های خویش، نشانه، اشکال و تزئینات ویژه خود را به کار می‌برده است.
در این نوشتار درباره تاریخچه هنر سفالگری در ایران، سفالگری پیش از اسلام و بعد از اسلام، نقش کوزه، انواع آن و سفالینه های دیگر و کاربرد های مختلف کوزه بحث می کند.
واژه های کلیدی: سفالگری، کوزه، دوران اسلامى

فهرست مطالب
عنوان
مقدمه ۲
سفال ۴
تاریخچه هنر سفالگری در ایران ۹
دورهٔ اشکانیان ۱۲
دورهٔ ساسانى ۱۳
دوران اسلامى ۱۵
دوران سلجوقى ۱۸
ماده اولیه و فن کوزه گری ۱۹
کارگاه و کوره ۲۲
نقش کوزه، انواع آن و سفالینه های دیگر ۲۴
کوزه گران و موقعیت اجتماعی آنان ۲۴
کاربرد های مختلف کوزه ۲۵
سفالگـری پـیش از اسلام ۲۶
سفالگـری بعـد از اسلام ۳۰
منابع و مآخذ ۳۶

فهرست منابع
• کتاب سفال ایران، فن و هنر سفالگری، پیشینه سفال و سفال‌گری در ایران
• موسسه باستان شناسی ایران
• موزه ملی ایران

مقدمه
فلات ایران با تنوع اقلیمی خود به احتمال زیاد یکی از مهمترین خاستگاههای اصلی پیدایش و گسترش صنعت سفالگری در آسیای غربی می باشد. روند رو به رشد سفالگری در طول هزاران سال، در هیچ منطقه ای از آسیای غربی مثل ایران نبوده است. نقاط عطف این روند بدون تردید در پیدایش سفال در حدود هزاره هشتم پ.م در منطقه زاگرس مرکزی و پیدایش چرخ سفالگری و تعامل کوره های سفال پزی در هزاره چهارم پ.م نمود پیدا کرده است.

سفال (سفالینه). این اصطلاح، بنابر تعریف لغتنامه‌ها عموما به معنی اشیا ساخته شده از گل پخته هستند، مانند کاسه، کوزه، و غیره… همچنین سفالینه، سفال ساخته شده را می‌گویند. سفالین نیز شامل انواع اشیایی است که از سفال می‌سازند. اصطلاح اروپایی” سرامیک” نیز داری مفاهیم سفال در زبان فارسی است، که از واژه یونانی (Keramikos) که خود از (Keramon) به معنی خاک رُس گرفته شده است. بنابراین سفالگری نیز به هنر یا صنعت ساخت ظروف و اشیا گلی پخته اطلاق می‌شود. معمولا محصولات را اگر بدون لعاب باشند سفال و اگر لعابدار باشند بر حسب گل و لعابی که در آنها به کار رفته بدل چینی می‌نامند. سفال در واقع نخستین محصول هنری و صنعتی مردمان اولیه و حاصل نیاز و شعور آدمی، در به کار گیری عوامل طبیعت است، و از آنجا که مواد اولیه آن شامل: خاک، آب، و آتش در سرزمین‌های محل سکونت بشر یافت می‌شده است، نشانه‌های تولید آن را در تمامی نقاط مسکونی انسان مشاهده می‌کنیم. کهنترین اشیا سفالی بدست آمده از کاوش‌های باستان‌شناسی ایران مربوط گنج دره در استان کرمانشاه است؛ که تاریخ آن به هزاره هشتم پیش از میلاد می‌رسد.

سفالگری، هنری است که به صورت (شکل) سنتی طی هزاران سال اصول فنی ارزشمند خود را تا به امروز حفظ کرده است. علاوه برارزش‌های هنری با بررسی دقیق این آثار، امکان شناخت حرفه‌ها، صنایع و آثار مادی طوایف و جوامع بشری در قلمروهای فرهنگ‌های گوناگون را فراهم می‌آید. بنابرآنچه گذشت، باید سفال را به عنوان تجلی فعالیت ذهن و خلاقیت و ابداع هنری انسان‌های گذشته ارج نهاد. زیرا سفالگری هنری همگانی بوده که نه تنها سلیقه ابداع کننده، بلکه نشانه‌های معینی از زندگی اجتماعی و دوره زندگی و ویژگی‌های مادی و معنوی آن را به ما نشان می‌دهد، و وسیله مستقیمی برای شناسایی تمدن شهرها، اقوام و ادوار مختلف است. زیرا هر ملتی برای تزئین سفال‌های خویش، نشانه، اشکال و تزئینات ویژه خود را به کار می‌برده است. برای تامین منظور باستان‌شناسان با بهره‌گیری از هنر طراحی و تکنیک‌های دقیق، باستان‌شناسان می‌کوشند به قطعات و اشیا مختلفی که از مناطق باستانی بدست می‌آید، جان داده و با به تصویر کشیدن تمام نقوش به کار رفته در سفالینه‌ها به تعیین دوران مورد نظر پرداخته، به اسرار هنر و بسیاری از ناشناخته‌های زندگی آن دوران پی می‌برند.

★PARDIS★ · 28/8/19

سفال
هنر سفال سازی نزد باستانشناسان قدر و منزلت خاصی دارد، چه همین قطعه‌های کوچک سفال که به ظاهر ناچیز به نظر می‌رسد، ما را به زمانه و زندگانی مردم آن روزگاران می‌رساند. فن سفال سازی درایران، از ابتدای تمدن تا به امروز ادامه یافته و در طی این مدت تغییرات گوناگونی به خود دیده است. به نوشته گیرشمن، در حدود ده هزار سال پیش، کسانی که درکوهستانهای بختیاری ضمن پرداختن به شکار و تهیه خوراک، به ساخت ظروف سفالی نیز اشتغال داشته‌اند. این نظریه که بیشتر باستانشناسان، آغاز صنعت سفال سازی را از ایران می‌دانند، در خور توجه است. به نوشته پروفسور پوپ در کتاب بررسی هنر ایران «مدارکی که اخیراً به دست آمده قویاً موجب اثبات فرضیه‌های چند سال اخیر است مبنی بر این که کشاورزی و شاید صنایع پیوسته به آن یعنی : کوزه‌گری و صنعت سفال‌سازی و بافندگی از فلات ایران آغاز شده است».

سیر تکامل سفال‌گری در تپه‌های باستانی، خیلی زود ساکنان اولیه را متوجه کرد که می‌توانند از طریق سفال نیازهای خود را برآورده کنند. سفال بهترین اثری است که از جوامع اولیه بر جای مانده است، به ویژه در تمدنهای فلات ایران، مراحل مختلف تمدنی را به نام این سفالها مشخص کرده‌اند:

تمدنهای شمال «سفال خاکستری» و تمدنهای غربی «سفال نخودی» و دوره تمدن ایلام «سفال منقوش». نخست به درون ظرف اهمیت داده می‌شد، ولی بعدها، در سفالینه‌های نقشدار تزیینات به جدار بیرونی ظرف نقش بست. بیشتر این ظروف به شکل کاسه، کوزه‌های پایه‌دار، لیوان و ظروف شبیه به مجسمه حیوانات است. اختراع چرخ کوزه‌گری در هزاره چهارم در ایران، دگرگونی بزرگی در صنعت سفال سازی پدید آورد. اشیای سفالینه مکشوفه از سیلک و محوطه‌های باستانی جنوب شوش، چغامیش و -‌باکون در تـ*ـخت جمشید حاکی ازساخت سفال با چرخ است. در همین دوره تحولی نیز در ترسیم نقوش پیدا شد: نخست با نقوش هندسی و تزیینی بدنه ظروف را آرایش کردند و پس از مدتی نقش حیوانات معمول شد و زمانی بعد هنرمندان برای بیان اعتقادات و گاه وضعیت محیط و زندگی، موضوع خاصی را به کار می‌بردند، بیشتر خصایص زندگی اعم از مذهبی، اخلاقی و هنری را با نقش بر سفال می‌نشاندند. از اکتشافات تپه سیلک، تپه حصار، تپه گیان در نهاوند و دیگر تپه‌های باستانی، چنین برمی‌آید که از هزاره پنجم قبل از میلاد، ساکنان این نواحی به ساختن ظروف سفالین منقوش می‌پرداختند.

هنرمند سفالگر پیش از تاریخ ایران با نقاشی روی سفالینه‌ها گویی شعر می‌سرود. سفالگر نقاش با استفاده از عناصر بصری ساده، اشیاء و حیوانات و انسان را می‌نمایاند، مثلاً خطوط موّاج موازی در درون یک دایره و مستطیل، نشاندهنده آب است و مثلثی که سطح آن چهارخانه بندی شد، نشانگر کوه یا مربعی که با خطوط افقی و عمودی تقسیم و خطوط موّاج در آن ترسیم شده، احتمالاً نشانه زمین زراعتی است. جانوران منقوش روی ظروف عمدتاً عبارتند از: بز، قوچ، گوزن، گاو، پرندگان و غیره. امّا برخلاف نقاشی غارها در اینجا شکل واقعی حیوان مورد توجه نبوده، بلکه طرح خلاصه و اغراق شده آن مطرح است. زیرا که آرایش سفالینه در کار سفالگر اهمیت بیشتری دارد: او به دلخواه، شکل طبیعی را به شکل تجریدی تبدیل می‌کند تا بدین ترتیب مقاصد تزیینی خود را برآورده سازد.

در این دوره بدنه سفال لطیف و درخشان شد و در تمام تپه‌ها و دهکده‌های باستانی کم و بیش این مراحل طی شده است. می‌توان گفت که این مراحل به دوره تمدنی بستگی داشته است. مثلاً زمانی که سفالها خشن و ناصاف بود، خانه‌های مردم نیز از گل و چینه ساخته شده بود، امّا در مرحله‌ای که سفالها نازک و صیقل‌دار شد، خانه‌ها نیز با خشت و آجر ساخته شده‌اند.

★PARDIS★ · 28/8/19

در میان ظروف دوره هخامنشیان تعدادی مجسمه سفالی هست؛ این مجسمه‌ها، از مجسمه‌های طلایی که بیشتر به شکل شیرند، تقلید شده‌اند. به این نوع ظروف سفالی، ظروف «ریتون» می‌گویند.

در دوره اشکانیان به سبب توجه خاص به ظروف زرین و سیمین، ساخت ظروف سفالینی رو به کاهش نهاد. از ویژگیهای سفال‌گری این زمان، باید به لعاب ظروف اشاره کرد. رنگ این لعابها سبز روشن تا آبی فیروزه‌ای رنگ بود. اشیاء باقی مانده از این دوره، شامل خمره‌های بزرگ برای انبار آذوقه، تابوتهای سفالی با نقش انسان و ظروف گلدان شکل و قمقمه‌هایی که با لعاب تزیین شده‌اند.

در دوره ساسانیان با اینکه هنر ـ صنعت و معماری رو به کمال گذاشت، ولی صنعت سفال‌سازی پیشرفت چندانی نداشت. شاید این گونه تزیینات ساده ظروف بدون لعاب، پایه‌ای شد برای به وجود آمدن ظروف با نقش افزوده (باربوتین) اوایل دوره اسلامی.

در علم باستان‌شناسی که کشف مدارک عینی تاریخی و تعبیر و تفسیر این مدارک را بر عهده دارد، اهمیت طراحی فنی از یک قرن پیش مورد توجه دانشمندان و محققان قرار گرفته است. باستان‌شناسان قطعات و اشیا مکشوفه را به گروه طراحی سفال می‌سپارند واین گروه با بهره‌گیری از هنر و فن طراحی و تکنیک‌های دقیق می‌کوشند که تمام جزئییات و تزئینات و نقوش به کار رفته در سفالینه‌ها را به تصویر بکشند.

سفال یکی از قدیمیترین ساخته های دست بشر است که در تمام طول عمر وی از قدیمی ترین ایام تاکنون مورد استفاده قرار گرفته است . به این جهت درگاهنگاری دورانهای پیش از تاریخ نقش مهمی دارد. ساخت سفال با گذشت زمان به نسبت تغییر فرهنگهای پیش از تاریخی و تجربه اندوزی اقوام بشری از نظر جنس، فرم، رنگ و نقش دچار تغییراتی چشم گیر شده است. این تغییرات عاملی تعیین کننده در تقسیم بندی انواع سفالهای پیش از تاریخی و بعد از آن در مورد چگونگی ساخت اولین سفال بدست انسان نظرات مختلفی ارائه شده است. عده ای ریشه سفال را در صنعت سبد بافی می دانند و معتقدند برای اولین بار گلهای اندود کننده کف سبدهای گیاهی پس از خشک شدن و یا قرار گرفتن در آتش و سوختن چوبهای سبد، الهام بخش سفال سازی بوده است. عامل پیدایش صنعت سفال سازی هر چه باشد در این مورد شکی نیست که سفالهای اولیه دست ساز و خشن و ماده چسبندگی آنها شن و گیاهان خرد شده بود است در حدود ۱۰۰۰۰سال پیش که انسانهای ساکن بین النهرین زندگی غار نشینی و دوران جمع آوری غذا را پشت سر گذارده و به دوران تولید غذا شروع نموده بودند. در پهنه دشت بصورت اجتماعات اولیه کشاورزی مستقر شده بودند، تمدنی را بوجود آوردند که از مشخصات آن ساخت سفال های ظریف و زیبای نخودی و قرمز رنگ است. این تمدن همراه با خصوصیات دیگر آن در این منطقه شکوفا گردید و به تدریج در دنیای پیش از تاریخ در منطقه وسیعی گسترش یافت. آثار و بقایای این نوع سفال از شرق دریای مدیترانه تا دره رود سند در حفاری های باستان شناسی در مناطق باستانی آشکار گردیده است. یکی از سنتهای مشخص سفالگری فلات ایران سفال قرمز رنگ منقوش می باشد که در طول هزاره های ششم و پنجم ق.م. در حاشیه ک ویر در فلات مرکزی ایران شکل گرفت و متداول شد. این سفال ها دست ساز و برنگ قرمز و دارای خمیری مخوط با پودر شن یا گیاهان خرد شده می باشد. این نوع سفال طی حفریات باستان شناسی از محوطه های باستانی چشمه علی ،قره تپه شهریار ، اسماعیل آباد ، تپه زاغه ، سیلک و حصار شناسائی شده اند. مهمترین تحمل در صنعت سفالگری که این صنعت را بکلی دگرگون ساخت اختراع چرخ سفالگری است که در هزاره چهارم ق.م. اتفاق افتاده سفالگران ابتدا از چرخهای کند گردش یا بطئی استفاده کرده و سپس به چرخهای پرسرعت و تند گردش که امروز نیز مورد استفاده کارگاههای سفالگری سنتی است دست یافتند.

از اوائل هزاره سوم ق.م. نوع دیگری سفال از مناطق شمال فلات ایران به سمت داخل فلات نفوذ می کند که به سفال خاکستری معروف است. این نوع سفال چرخساز می باشد و از نظر سبک ساخت و تزیینات تحت تاثیر ظروف فلزی هم عصر خود قرار گرفته است . سفال خاکستری با تکنولوژی بالا و در کوره ای مخصوصی که سفالگر بخوبی در آن کنترل حرارت و میزان اکسیداسیون فعال را اعمال می کرده است پخته شده اند. فرهنگ سفال خاکستری از اوائل هزاره سوم ق.م. در مناطق باستانی یانیک تپه اردبیل ، تورنگ تپه گرگان ، تپه حصار دامغان شناسائی شده است. سفال خاکستری براق در طول عصر آهن یعنی از اواسط هزاره دوم ق.م. به بعد در اکثر نقاط فلات ایران گسترش یافت و در همین دوره به اوج زیبائی ، ظرافت و پیشرفت تکنیکی در ساخت و پخت و و تزیین رسید. از نیمه های هزاره اول ق.م. با رونق فلزکاری صنعت سفالگری رو به افول می رود بطوریکه در دوران تاریخی سفالهای ساخته شده عمدتاً بسیار خشن و بدون نقش هستند و از ظرافت سفالهای پیش از تاریخی خبری نیست

اوج تمدن و هنر سفال در ایران به دوره سلجوقی باز می گردد و لعاب های زرین فام این دوره ، از آثار هنری بی نظیر در دنیا شناخته شده است.

تا کنون نمونه سفالهای پیش از ۸۰۰ محوطه باستانی ایران ، در دوره های فرهنگی پیش از تاریخ، تاریخی و اسلامی فلات ایران در بانک سفال ایران ذخیره شده است. بیشترین تعداد مربوط به مناطق شمال مرکزی و شمال غرب ایران می باشد. در حال حاضر ذخایر اطلاعاتی بانک سفال ایران برای آموزش دانشجویان رشته باستان شناسی دانشگاه تهران مورد استفاده قرار می گیرد. لازم به ذکر است، پژوهشگران علاقمند ان دیگر نهادهای آموزشی و پژوهشی کشور نیز میتوانند از اطلاعات این بانک استفاده نمایند.

★PARDIS★ · 28/8/19

سفالگري به عنوان يكي از بر جسته ترين مظاهر هنر اسلامي داراي نقوش متنوعي بوده كه همواره با اعتقادات ديني وتصورات هنرمند از هستي عجين بوده است.

فن وهنر سفالگري ايران به علت جنبه هاي گوناگون اقتصادي ،فرهنگي و تا حدودي مذهبي از گذشته ي بسيار دور مورد توجه قرار گرفته ودر هر دوره با وضعيت سياسي منطقه و كشورتحول وتوسعه يافته است.نمونه هاي سفالينه كه از محوطه هاي باستاني ايران كشف شده وارتباط اين هنر را با فرهنگ،اقتصادومذهب از يك طرف و ذوق وسليقه ي شخصي و قومي سفالگران از طرف ديگر نشان مي دهد.

در هزاره ي پنجم(ق.م)اختراع چرخ سفالگري تحولي چشمگير دراين هنر وتأثيربسياري در زمينه ي اقتصادي به وجودآورد.يكي ازمهمترين ابعادفن وهنرسفالگري درآن زمان را مي توان بعد و جنبه ي فرهنگي واجتماعي آن دانست،چه آشنايي ما از ارتباط موجود بين اقوام با يكديگر در آن روزگاران بيشتر از دست ساخته هاي هنري مانند سفالگري امكان پذير است.

سهم سفالگران مسلمان به جهان سفالگري از ارزش بسيار بالايي برخوردار است.اين سفالگران اولين كساني بودند كه تكنيك ودانش توسعه ي سراميك هاي لعاب دار تزئيني را به اروپا الهام بخشيدند.

سفالگران دوران اسلامي با تمامي روش هاي ساخت دستي،چرخ كاري وقالبگيري آشنا بودند و تلاش هميشگي آنها در دستيابي به روش هاي جديد ساخت و لعاب هاي تازه در آثار به جا مانده به خوبي هويداست.

بخشي از سفالينه هاي اين دوران تنها با يك روش ساخت و لعاب تك رنگ وبخشي ديگر از تركيب چند روش ولعاب هاي گوناگون تهيه شده اند.سفالينه هاي بدون لعاب يا خام پخت در دوران ابتدايي تحول سفالگري،از طرح ها و نقوش تزئيني نفيس سفال هاي لعابدار بر خوردار بودند.جام،پياله،ابريق،كوزه و…از جمله اين آثار هستند كه با روش هاي قالبي،نقش افزوده واستفاده از مهر تهيه شده و با طرح هاي گياهي ،خط نگاري،جانوري وهندسي تزئين يافته اند.سفالگران اسلامي با روش نقاشي زير لعاب نيز به خوبي آشنا بودند.در اين روش،لعاب شفافي كه بر روي شيء زده مي شد،سبب جلا يافتن ومحافظت رنگ هاي زيرين مي گرديد.براي اين منظور ابتدا زمينه طرح را با لعاب سفيد اكسيد روي، پوشانده و سپس با رنگ هاي مختلف به تزئين نقوش اقدام مي نمودند و سر انجام با زدن لعاب شفاف كار را به اتمام مي رساندند.

بررسي سفالينه هاي نيشابور بيانگر هنر به جاي مانده در اين سفالينه ها در ادامه ي روند هنر فلز كاري دوره ي ساساني با الهام گيري از دين مقدس اسلام است.

بررسي سفالينه ها مهارت در ساخت،تزئينات به كار رفته در ظروف،نوشته هاي ادوار مختلف وسير تحول خط را از آغاز دوران اسلامي ممكن مي سازد.اميد است اين تحقيق گامي هماهنگ و هم طريق در احياي نقوش اصيل سفالينه ها باشد.

چكيده:

در قرون اوليه اسلام شيوه ي سفالگري كم و بيش همانند دوره ي قبل از اسلام ادامه پيدا كرد بخصوص گروهي از سفالينه هاي بي لعاب قرون اوليه اسلام شباهتي چشمگير به ظروف سفالين قبل از اسلام و مخصوصا اواخر دوره ساساني دارند.

از قرن سوم هجري در هنر سفالگري دگرگوني و تحولي شگرف پديد آمد و هنر سفالگري از نظر لعاب دهي و تزيين نقوش به مرحله بسيار يشرفته اي رسيد.موضوع نقوش اين ظروف بسيار قابل توجه بوده و اين مطلب را روشن مي نمايد كه اگر چه از بعضي جهات كوزه گران نيشابور احتمالا از چيني ها اقتباس كرده اند ولي بطور كلي هنر آنان دنباله رو هنر ساساني است.

مهمترين تكنيك هاي تزيين ظروف در نيشابور:

سفال با پوشش گلي
سفالينه با تزيين زرين فام
سفالينه با لعاب پاشيده
سفالينه با نقش كنده
سفالينه با لعاب يكرنگ

سفالينه با نقوش رنگارنگ

خوش آمدید به رمان ۹۸ | بهترین انجمن رمان نویسی

ما را در شبکه‌های اجتماعی دنبال کنید

کاربر نیمه فعال

کاربر نیمه فعال

کاربر نیمه فعال

کاربر نیمه فعال

کاربر نیمه فعال

کاربر نیمه فعال

کاربر نیمه فعال

کاربر نیمه فعال

کاربر نیمه فعال

ما را در شبکه‌های اجتماعی دنبال کنید

درباره ما

لینک‌های پیشنهادی رمان ۹۸

آمار آنلاین